Þjóðlíf - 01.04.1991, Síða 56

VÍSINDI
Lífrænir plágueyðar:
gerlar gegn mývargi
Á tímum sívaxandi mengunar
leita menn allra leiða til að
draga úr skaðlegum áhrifum
hvers kyns eiturefna í um-
hverfinu. Þessi viðleitni
manna kemur meðal annars
fram í því að forðast notkun
efna til að halda plágum niðri,
til dæmis í ræktun nytja-
plantna.
Hér á eftir verður meðal
annars rakið dæmi frá Eng-
landi um notkun lífrænna
plágueyða gegn meindýri.
Hugsanlegt er að það dæmi ýti
við þeim Mývetningum sem
þola mývarginn illa, en rétt er
þó að fara að öllu með gát.
Nokkur síðastliðin sumur
hefur fólki í Dorset á Englandi
verið ráðlagt að klæðast þykk-
um sokkum og síðbuxum og
helst að klemma skálmarnar
saman að neðan ef það hyggur
á gönguferð að kvöldlagi. Or-
sök þessara ráðlegginga er
fluga nokkur sem er af bitmýs-
ættkvísl og ber fræðiheitið
Vitaskuldir
Kívíávextir hafa náð mikl-
um vinsældum á Vestur-
löndum, m.a. á íslandi.
Meginhluti uppskerunnar
kemur frá Nýja-Sjálandi.
Kfvíplantan er hins vegar
upprunnin í suðurhluta
Kína en var flutt til Nýja-
Sjálands um 1906. Kíví-
plantan er klifurjurt sem
nýtir sér til stuðnings allt
að 10 metra há tré.
★
Stærsti páfagaukur heims
er kakapúinn, einnig
nefndur uglupáfi, á Nýja-
Sjálandi. Hann hefur átt
mjög undir högg að sækja
og nú er svo komið að ein-
ungis lifa 43 fuglar, þar af
15 kvenfuglar.
★
Simulium posticatum. Hún
gengur hins vegar undir heit-
inu blandfurðuvargurinn
(Blandford fly) á sínum heima-
slóðum. Fluga þessi heldur til í
nágrenni Stourfljóts, bit henn-
ar er vægast sagt háskalegt og
það skýrir ráðleggingarnar
sem nefndar voru hér að fram-
an. Bit þessa mývargs veldur
vessabólu, bólgu umhverfis
stunguna og sumir fá sótthita,
bólgna eitla og verða máttlaus-
ir og sljóir. Ef bit kemur í and-
lit geta augun sokkið.
Meginhluta árs veldur flug-
an engum skaða. Kvenflugan
verpir eggjum sínum á ár-
bökkum. Þegar vatnsborð
hækkar í vetrarlok skolast egg-
in út í vatnið, festast á vatna-
plöntur og þar klekjast þau í
lirfur. Fullorðin dýr fljúga í
maí og júní - og þá hefjast
vandræðin. Kvenflugur bíta
hvern mann eða skepnu sem
fyrir verður til að ná sér í þann
blóðskammt sem þær þurfa til
að egg þeirra þroskist eðlilega.
Það virðist vænlegast til
árangurs gegn þessari plágu að
úða skordýraeyði í fljótið en
eins og áður getur er nú reynt
að forðast slík ráð í lengstu lög.
Það er augljóst að eitur sem
drepur mýlirfur vargsins hlýt-
ur jafnframt að drepa annað líf
í vatninu. í þessu tilviki var
reynt að leita nýrra leiða gegn
plágunni. Líffræðingar beittu
lífrænum plágueyði og reyndu
hann í lítilli þverá Stourfljóts
sumarið 1989. Lífrænn plágu-
eyðir er langoftast gerill eða
sveppur og í þessu tilviki var
um geril að ræða. Hann mætti
nefna þýringageril, en fræði-
heitið er Bacillus thuringiens-
is. Hann er algengur í jarðvegi
og er úr hópi staflaga gerla.
Gagnsemi hans sem plágueyð-
is byggist á því að hann mynd-
ar prótínkrystalla sem reynast
eitraðir fyrir ýmis skordýr en
valda öðru lífi ekki tjóni, eitur-
efnið er tegundarsérhæft.
Skemmst er frá því að segja að
þessi takmarkaða tilraun tókst
afar vel og er fyrirhugað að
beita henni í ríkari mæli næst-
komandi sumar ef leyfi um-
hverfisyfirvalda fæst til þess.
Þýringagerill hefur verið
notaður víðar í sama tilgangi,
meðal annars hér á landi gegn
ýmsum fiðrildalirfum. í Afr-
íku hefur honum verið beitt
gegn árblindusýklinum. Ár-
blinda er sjúkdómur sem staf-
ar af þráðormi er býr um sig í
húð manna. Kvikindið berst
milli þeirra með ýmsum bit-
mýstegundum. Sjúkdómur-
inn lýsir sér með ertingu og
þrymlum í húð og augn-
skemmdum, sem stafa af ýms-
um eiturefnum sem ormarnir
gefa frá sér og skaða augnvefi.
Hann er einkum algengur í
Afríku og Mið- og Suður-Am-
eríku. í sumum þorpum á
þessum svæðum er allt að
sjöundi hver maður blindaður
vegna árblindu. Með því að
sleppa þýringagerli í straum-
vötn hefur árblindusýklinum
verið útrýmt af þúsundum fer-
kílómetra í Afríku og það án
þess að annað líf hafi beðið tjón
af. Slíkt hefði verið ógjörning-
ur með hefðbundnum tilbún-
um plágueyðum, svo sem
DDT.
Nokkrar vonir eru bundnar
við að með þessum hætti megi
vinna bug á engisprettuplág-
um og þarf ekki að lýsa því hve
mikill ávinningur það yrði
fyrir þær þjóðir sem búa við
hungurvofuna yfir sér og
missa á fárra ára fresti mismik-
inn hluta uppskeru sinnar í
engisprettusveima sem éta all-
an gróður á stórum landsvæð-
um.
Rétt þykir að flytja varnað-
arorð um þá hættu sem lífræn-
ar varnir geta haft í för með
sér. Hættan er mest þegar
framandi lífvera er flutt inn og
notuð til að vinna bug á stað-
bundinni plágu. Mýmörg
dæmi má nefna um aðkomulíf-
verur sem hafa reynst miklir
skaðvaldar í lífríki sem hefur
náð jafnvægi í árþúsunda þró-
un. Hér má nefna kanínur sem
bárust til Ástralíu með hvítum
landnemum. Um 1950 voru
þær orðnar villtar, töldu mörg
hundruð milljónir og ullu gríð-
arlegum skaða á gróðri.
Reyndar var lífrænum vörnum
beitt gegn kanínunum og tókst
vel í fyrstu. Frá Ameríku voru
fluttar inn veirur sem herjuðu
þar á kanínur og skyldar
skepnur. Á tveimur til þremur
árum drap veiran 99,5 % kan-
ínanna en síðan hefur þeim að
vísu fjölgað nokkuð aftur.
Annað dæmi má nefna frá
Tahítí. Til eyjarinnar var flutt-
ur afrískur risaætisnigill, ætl-
aður til átu. Nokkrir þeirra
sluppu fljótlega úr ræktunar-
búrum sínum, breiddust hratt
út og urðu mikil plága. Þá var
gripið til þess ráðs að flytja inn
ránsnigil til höfuðs ætisniglin-
um. Til allrar óhamingju
reyndist ránsnigillinn allsend-
is gagnslaus gegn ætisniglin-
um en hins vegar þurrkaði
hann út hundruð annarra
sniglategunda á eyjunni sem
fundust hvergi annars staðar í
heiminum. Ekki er ljóst hvaða
afleiðingar þetta líffræðilega
stórslys hefur í för með sér
fyrir lífríki eyjarinnar en það
er ljóst að sniglar gegna miklu
hlutverki í lífkeðjunni þar.
Þegar til þessa er litið er ekki
undarlegt að yfirvöld um-
hverfismála vilji hafa hönd í
bagga með flutningi lífvera
milli ólíkra lífkerfa. Þessi
dæmi ættu að nægja til að gera
öllum ljóst hve varlega verður
að fara í þessum efnum.
0
56 ÞJÓÐLÍF