Tímarit Máls og menningar - 01.06.1993, Síða 32

tók lifnaðarhætti þorpara, og þá fyrir það að
þeir voru inngrónir í sálarlíf hans frá
bernskuárunum. Þar höfðu þessir lifnaðar-
hættir tekið á sig kynjamyndir fyrir frjó-
semi sálarlífs hans, þótt væru upplagi hans
framandi, einkum þeim þáttum skapgerðar
hans sem lutu að bókmenntunum. Með því
að útmála sjávarþorpslifnaðinn með æ
sterkara orðafari var hann að hrista af sér
þessar minningar og leita fyrir sér í öðru
umhverfi en uppruninn bauð honum. En
löngunin til að fínna sér stað fylgdi honum
alltaf, og hann hafði búið of lengi við að-
stæður sem honum voru í sjálfum sér fram-
andi til að hann næði að festa rætur með
hætti sem honum væri eiginlegri.
Steinar þráði hafið af allt að því sjálfs-
morðskenndri ástríðu; þá líklega þann urn-
breytileika sem í því er fólginn. Þráði að
komast burt og renna saman við takmarka-
leysi hafsins. Þessi þrá er bundin bernsku-
minningum og er tærast lýst í ljóðabókinni
Fellurað (1966). í henni eru verulega fall-
eg ljóð, ómengaðar tilfinningar. Ljóðum
þessum fylgir sá heilbrigði metnaður að
komast úr þröng til víðáttu, frá því sem
þjakar hugann til þess sem veitir honum
frelsi. Fyrsta skáldsagan er a.m.k. hlutlaus
gagnvart lifnaðarháttum sjávar- þorpsins,
þröngsýninni; Ástarsaga (1952) er allgóð
skáldsaga en kallar á það hugarfar með
lesandanum sem Steinari var síður en svo í
mun að næði til verka hans, hlutleysi, kæru-
leysi. Þetta er svo smálegt allt að það krefst
umburðarlyndis af hálfu lesandans. Seinna
réðst hann á þetta verk sitt og endurskrifaði
á stuttum tíma, og varð nú allt miklu
ástríðubundnara og svipdrættirnir að sama
skapi rosalegri. Blandað í svartan dauðann
(1967) er hreint ekki sem verst heldur en
vissulega hefði farið betur á að draga úr
ýkjum og ágengni við söguþráðinn. Ég hef
haft á orði við þig áður hversu einlit lýsing
íslenskra rithöfunda er á mannlífi í sjávar-
þorpum landsins. Líklega varð Steinar
fyrstur til að skrifa af fullri ástríðu um ógeð
sitt á þeirri lágkúru sem þar var sögð þrífast,
en margir hafa orðið til þess síðan. Það er
eins og hið bókmenntalega sjávarþorp hafi
orðið að bókmenntasinnuðum kamri þar
sem gera megi öll sín stykki.
Skáldsögur gera okkur ekki að betri mönn-
um heldur kenna okkur aðferðir til að bjarg-
ast af við þau kjör sem okkur eru búin. Við
látum blekkjast við valdar aðstæður, af sög-
unni, og smámsaman lærum við hvaða að-
ferðir þarf til þess, hvað til þarf svo við
gerumst leiðitöm. Við lærum af sögulestri
að halda aftur af tilfinningum okkar, láta
þær ekki taka af okkur stjóm; þótt upplifun-
in nái til hjartans stýrir skynsemi og vilji til
ígrundunar. Við krefjumst þess ekki af höf-
undi, ef við kunnum okkur, að hann leiði
okkur til betra mannlífs, en ætlumst til hins
að hann veiti okkur innsýn í einhverskonar
raunveruleika og við sjálf verðum því betur
hæf til að gera upp við þær staðreyndir.
Sjálf viljum við ráða því hvort við tökum til
við að bæta þetta mannlíf sem varpað hefur
verið ljósi á, stöðugri vegna leiðsagnarinn-
ar sem við höfum hlotið, eða á hinn bóginn
hvort við ætlumst það eitt fyrir að stækka
okkar hlut. Að snúast gegn höfundi sem
sýnir okkur óhrjáleika með kröfum um að
hann gerist móralisti og hefji krossferð
gegn þeim ófrýnileika er heimska. Til
skáldsöguhöfundar hæfir ekki að gera aðrar
kröfur en bókmenntalegar. Á hinn bóginn
er við hæfi að ætla skáldi sama siðferði og
öðrum mönnum, það er prívatmanninum.
v
30
TMM 1993:2