Tímarit Máls og menningar - 01.06.1993, Síða 100

þótt þar hafi auðvitað gætt hinnar venjulegu
slagsíðu hins „búklega" í anda þeirrar skoðunar
hans að „allt líf sé loðið“ sem þýðir svo mikið
sem „öll hugsun er loðin“ og skýr hugsun þar
af leiðandi „dónaleg".
Viðtalsformið sjálft veldur því nefnilega að
Guðbergur er ætíð í einskonar vöm. Hann reynir
að verja sig fyrir græðgi lesandans, og hefur
hvorki áhuga á því að verða að „þjóðkunnri
persónu“ né að „opna“ sig og því leitar hann að
hlutverki sem hann finnur síðan í skoðunum og
umræðu um sköpun, samfélag og listir. Jafn-
framt reynir hann að forðast alla tilfmningasemi
eins og hann frekast getur og það er ljóst að
illkvittnin (hreinskilnin?), til dæmis í ummælum
hans um Málfríði Einarsdóttur eða bamabók-
menntir er í senn vamarviðbragð og um leið árás
á þær hugmyndir sem flestir hafa um bama-
menningu og látið fólk, það er að segja að börnin
og þeirra menning séu að vissu leyti hafin yfir
gagnrýni og að það eigi að heiðra minningu
látinna með lofi eða þögn. Vamarleikurinn tog-
ast síðan stöðugt á við þörfina til að tala þannig
að útkoman er eins og rödd sem mælir innan úr
einhveijum reyk sem hylur útlínur umræðuefn-
isins. En íyrir vikið magnast það sem hann segir
upp í hugsýn lesandans og öðlast við það þá
eiginleika að verða eins og útigönguhross að
vetri, hárugt og loðið eins og lífið.
Það er því ekki að undra þótt þessi rödd verði
á köflum æði mótsagnakennd, segi eitt og segi
síðan annað. Stundum segist hún vernda í sér
sjálfstæðið eins og óspjallaðan sveindóm (en er
ekki sveindómurinn alltaf leiðinlegur?), hann
hafi alltaf hafnað allri aðstoð, en í annan stað
þakkar hann Spánverjum fyrir að hafa stutt sig
án þess að hafa gert sér um það neinar grillur
sem sé eitthvað annað en Islendingarnir og svo
mætti lengi telja. Þessar mótsagnir birta ekki
endilega fjölbreytni eða blæbrigði í hugsun
heldur fremur eins konar feluhvöt samfara sál-
argosum sem öðru hvoru spretta fram eins og
það sé stungið á kýli (Dæmi: „Það að lesa
skáldsögu um ,,listamanninn“ er eins og að
velta sér upp úr sætsúpu á rósóttum diski sem
sjötíu piparkerlingar með ljóðrænar kenndir
hafa grenjað svo mikið í að gutlið flýtur út á
barma“ (196)). Þá orkar þessi rödd í senn eins
og margefld af innri styrk en um leið örg yfir
því að brotna á eigin múrum, sem hún hefur sig
ekki yfir með góðu móti og þegar hún loks er
tengd áheyranda ryðst hún fram með öllu sínu
gruggi, furðulega flækt í sjálfa sig. Dimmt sál-
arlandslag er lýst upp með ljósmyndaleiftri sem
deyr jafnharðan út en síðan dregur hún sig aftur
inn í sitt ffumspekilega rökkur þar sem henni
líður þó best, ein með magni sínu sem rennur
um hana eins og lífssafi, ef til vill tærari en fyrr
og laus við botnskítinn.
Ef til vill eru þetta þó aðeins „Stellulætin"
(Þetta hugtak er þegar orðið fast í málinu: „Eru
hlaupin í þig Stellulæti,“ segir fólk nú við böm
þegar þau hafa uppi snillingstilburði.) sem hlupu
í hann í bamæsku og enn grassera í honum, eða
ef til vill er þetta ein leið hans af mörgum til að
vera „stikkfrí“, utan og ofan við allt eins og hans
eigin skilgreining á fmmeðlislægum listamanni.
En stundum mæðist hann og staðnæmist uppi á
tilbúnum hugarhól og heldur tölu. Lesandinn
sveiflast til og frá með þessari rödd sem vefur
saman viti og vitleysu á þann hátt að honum
finnst annaðhvort að það sé verið að tala við hans
innsta kjama eða honum fer eins og þeim sem
hlustuðu á föður Froskmannsins sem gríma
Guðbergs, Hermann Másson, skrifaði og út kom
1986: „Ymsir fóm að flissa þótt þeim brygði
vegna gmns um að þeir heyrðu tal úr munni
bilaðs manns sem væri þó spámaður“ (bls. 68).
Kristján B. Jónasson
Aðgangur að fortíðinni
Thor Vilhjálmsson: Raddir í garðinum. Mál og
menning 1992. 193 bls.
Þegar þráspurt var í verðlaunasögu Fríðu A.
Sigurðardóttur hér um árið, Meðan nóttin líður:
„Hverra manna ert þú?“, var verið að endurtaka
meginspumingu flestallra minningabóka, jafn-
vel sjálfsævisagna, sem hér hafa komið út síð-
98
TMM 1993:2