Tímarit Máls og menningar - 01.06.1993, Blaðsíða 111

Þessa mótsögn skýrir Ástráður svo, að í fyrra
tilvikinu fjalli Lukács um ljóð expressjónista,
en í hinu síðara um skáldsögur (m.a. Kafka), og
segi að þær endurspegli aðeins sundrað yfirborð
auðvaldsþjóðfélagsins, en sýni ekki dýpra sam-
hengi, eins og Balzac hafi gert, öðmm rithöf-
undum til fyrirmyndar. En á móti þessu sögðu
aðrir, að það væri að fegra auðvaldsþjóðfélagið
að sýna það í samræmdum, heilsteyptum verk-
um.
í 4. k. rekur Ástráður kenningar ýmissa sem
hafa vilj að greina framúrstefnu frá módernisma
þannig, að hreyfingar svosem fútúristar, sur-
realistar, o.s.frv. hafi stundað tilraunir og þá
framúrstefnu og ráðist gegn hefð, en einstök
nafnkunn skáld svosem Joyce og Eliot hafi ver-
ið módernistar og varðveitt menningarhefðina
— að vísu endurtúlkaða og fellda inn í brota-
kennd verk. Ástráður fer létt með að hrekja
þessar kenningar, en niðurstaða hans er sú, að
framúrstefna sé ekki bundin við tiltekið tíma-
skeið einsog módernismi. Rangt sé þó að greina
skýrt á milli, því þá verði hvort hugtakið um sig
fátæklegra en efni standi til. En hér finnst mér
vanta umræður um það hvort verk frá blóma-
skeiði módemismans geti verið framúrstefna en
ekki módemt. Og einmitt það sýnist mér gilda
um Dada, sem Ástráður segir (bls. 157) réttilega
að hafi verið miklu neikvæðari en hinar hreyf-
ingarnar. Spurningin er hvort þessi ögrunarverk
geti kallast bókmenntir. Það er a.m.k. hæpið um
mnur dadaista af meiningarlausum hljóðum og
gerviorðum. Islenskt skáld af þessu tagi er
Bjami Bernharður, a.m.k. í bókinni Stjömuhrös
(1986). Annað tilraunaverk, sem með engu móti
yrði talið módernt, er Án titils eftir Einar Guð-
mundsson (1978), en þar færði hann dagbók í
eitt ár, e.k. rannsókn á hversdagsleikanum. Enn-
fremur má teljaM(1986) eftir sama, en þar eru
orðasambönd endurtekin vélrænt með tilbrigð-
um. Og skáldverk Gertrude Stein sýnast mér
fremur eiga að flokkast sem framúrstefna en
sem módemismi, því það nægir ekki að risið sé
gegn miðlunarhlutverki málsins. Ástráður telur
þau hafi verið vanmetin sem módem skáldverk.
En skýring þess er að mínum dómi nærtæk,
einnig í umfjöllun Ástráðs (bls. 155 o.áfr.).
Stein beitti endurtekningum ótæpilega sem stíl-
bragði, og fyrir bragðið getur það orðið nokkuð
þung þraut að sitja yfir ritum hennar (en það
gerði ég einu sinni að ráði Ástráðs).
Þriðji kafli er mikilvægur við afmörkun
módernisma, því þar fer Ástráður í ýmsar kenn-
ingar um að hann hafi runnið skeið sitt til enda,
og í staðinn sé kominn póstmódemismi. Breyt-
ingamar ættu þá að sýna hvað fólst í módern-
isma. Hér koma kenningar af ýmsu tagi. M.a.
að póstmódemismi hafi verið til samtímis
módernisma, og settar eru upp andstæður svo-
sem að módemismi einkennist af formhyggju,
marksækni og skipulagningu, jafnvel sé frásögn
sett á oddinn! En póstmódernismi snúist gegn
formhyggju og ffásögn, með leik, stjómleysi og
sundrun (bls. 128-130). Aðrir segja að módern
verk séu einskonar gestaþrautir, sem að lokum
eigi að ganga upp röklega, en í stað þess komi
póstmódernisminn með óvissar tilvísanir til
umhverfisins (bls. 132). Svona kenningar sýna
bara þekkingarleysi á módemisma, honum eru
eignuð einkenni skáldsagnahefðarinnar sem
hann reis gegn. En hvað þá um hina kenning-
una, að póstmódemismi sé samrnni módem-
isma og realisma? Einnig úr þeirri blöðru tekur
Ástráður mikið loft með því að sýna að skáld-
sagnahefð („realismi") hafi jafnan ríkt þegar
mest bar á módernisma. Eítir stendur helst það,
að póstmódemismi greinist frá módemisma við
sambreysking margskonar stflherma, sem settar
em saman á háðskan hátt. Þetta síðasttalda ætti
að koma frá viðtakendum, ekki síður en frá
höfundi. En að því frátöldu sýnist mér þá að
Islendingar eigi sannkallað musteri póstmódem-
ismans í Háteigskirkju. Og hið dýrlega verk Italo
Calvino Efferðamaður um vetramótt væri gott
dæmi póstmódemisma, en t.d. skáldsögur Um-
berto Eco rúmast mætavel innan skáldsagna-
hefðarinnar.
Hér er ekki rúm til að rekja fleiri dæmi, enda
er ritið efnisríkt, og verður að fara hratt yfir
sögu. Ekki hefi ég getað farið í saumana á
TMM 1993:2
109