Dagblaðið Vísir - DV - 19.01.2009, Blaðsíða 8

Verðbólgan er 18% og stýrivextir á
sama róli. Þúsundir eru án atvinnu og
margir að leita fyrir sér um atvinnu er-
lendis. Fjöldi fyrirtækja er gjaldþrota
og mörg heimili illa stödd fjárhags-
lega. Fall bankanna á liðnu hausti
markaði straumhvörf í því efnahags-
lega undanhaldi sem hófst snemma
á síðastliðnu ári, eftir velsæld und-
anfarin ár. Ljóst er að verkefnin fram
undan við endurreisn efnahagslífsins
hér heima eru risavaxin og þrítugan
hamar að klífa. Fjallgangan þarf þó
ekki að vera svo ýkja erfið ef fordæm-
um sögunnar er fylgt, því ástandi eins
og að framan er lýst hafa Íslendingar
áður þurft að mæta. Það birtir alltaf
upp um síðir.
Logi um akur
Heimskreppan hin fyrri hófst með
hruni á mörkuðum vestur í Banda-
ríkjunum haustið 1929. Áhrif hennar
breiddust út eins og logi um akur og
ekki leið á löngu uns áhrifanna tók að
gæta hérlendis. Á þriðja tug tuttug-
ustu aldarinnar voru aðstæður hér-
lendis um margt erfiðar sem kom nið-
ur bæði á útgerð og landbúnaði, sem
þá voru í raun einu atvinnuvegir þjóð-
arinnar. Þetta smitaði út frá sér. Í byrj-
un árs 1930, þegar heimskreppan var
nýhafin, féllu hlutabréf Íslandsbanka
á mörkuðum í Kaupmannahöfn. Einn
af umsvifameiri viðskipavinum bank-
ans varð gjaldþrota, Landsbankinn
neitaði kaupum á víxlum Íslands-
bankans sem honum bar þó skylda
til. Þetta ásamt ýmsu fleiru leiddi til
gjaldþrots bankans í febrúar 1930.
„Bankaráðið leitar stuðnings til Al-
þingis vegna óróa og orðróms um fjár-
kreppu er magnaðist, einkum erlendis,
fyrir helgina,“ segir í Morgunblaðinu 4.
febrúar 1930. Umleitun um stuðning
var rædd fyrir luktum dyrum á næt-
urlöngum fundi á sameinuðu Alþingi,
en áður hafði stjórn bankans neyðst til
að loka fyrir úttektir. Þannig hafði fólk
þyrpst að morgni 3. febrúar í bankann
til að taka út innistæður sínar en kom
að luktum dyrum – því bankastjórnin
neyddist til að loka „vegna yfirvofandi
fjártöku“ eins og sagði í Morgunblað-
inu.
Niðurstaða þessa uppþots, sem erf-
iðleikar Íslandsbanka ollu, varð sú að
úr rústunum var Útvegsbankinn stofn-
aður. Búnaðarbankinn um líkt leyti,
nokkru fyrr þó. Var þessum tveimur
bönkum ætlað að sinna sjávarútvegi
og landbúnaði. Landsbankinn varð
eins konar banki bankanna. Seinna
komu svo einkabankar einstakra at-
vinnugreina, Verslunarbanki, Alþýðu-
banki og Iðnaðarbanki sem ásamt
Iðnaðarbanka sameinuðust í Íslands-
banka hinum síðari í ársbyrjun 1990.
Síbería og seinna stríð
Á kreppuskeiðinu fór hagvöxtur á
mann úr tæpum sex prósentustigum
í 0,4% á skömmum tíma og árið 1930
varð atvinnuleysi meðal verkamanna
í Reykjavík allt að 20%. Gripið var
til ýmissa ráðstafana gegn áhrifum
þessa harðæris og má meðal ann-
ars nefna atvinnubótavinnu við gerð
veituskurðar austur við Eyrarbakka.
Vistin þar þótti giska hörð enda var
gjarnan talað um Síberíu, rétt eins og
þrælabúðir Sovétríkjanna. Í verslun
voru kaupfélögunum tryggð ýmis for-
réttindi á sama tíma og víðtæk hafta-
stefna var innleidd. Þá var sett á lagg-
irnar einkasala ríkisins á viðtækjum,
eldspýtum, bifreiðum og raftækjum.
Þá var reynt sem kostur var að beina
kaupgetu almennings að innlend-
um vörum, bæði með tollavernd og
með banni á innflutningi. Var þessari
haftastefnu fylgt í grundvallaratriðum
fram undir 1960, en þá tók Viðreisn-
arstjórn Sjálfstæðisflokks og Alþýðu-
flokks við völdum. Hún sat frá 1959 til
1971.
Áhrifa heimskreppunnar miklu
gætti lengi. Í raun losnuðu Íslending-
ar fyrst úr tökum hennar með seinni
heimsstyrjöldinni; „blessuðu stríð-
inu“, eins og var viðkvæðið. 10. maí
1940 hernámu Bretar landið og hóf-
ust þá strax handa við umfangsmiklar
framkvæmdir í Reykjavík og víðar og
kölluðu þar til alla verkfæra menn. Má
með því segja að kreppan hafi horfið
eins og dögg fyrir sólu og sömuleiðis
var Íslandi fortíðar í einni svipan kippt
inn í nútímann. Þegar stríðinu lauk
var Íslendingum svo boðin aðild að
svonefndri Marshall-aðstoð Banda-
ríkjamanna sem ætluð var þeim þjóð-
um sem höfðu orðið fyrir búsifjum af
völdum stríðsins. Íslendingar höfðu
að sönnu hagnast vel á heimsstyrjöld-
inni en hugsunin sem undir lá af hálfu
Bandaríkjamanna var að styrkja stöðu
sína hérlendis. Íslendingar bitu á agn-
ið og nutu Marshall-aðstoðarinnar í
nokkur ár. Frá 1949 til 1953 skipti hún
mjög miklu fyrir þjóðarhaginn, nam
um 14% af gjaldeyristekjum okkar
þegar best lét. Þeir fjármunir nýttust
vel meðal annars við byggingu áburð-
arverksmiðju í Gufunesi og virkjana í
Sogi og Laxá. Þá skiluðu framkvæmd-
ir á Keflavíkurflugvelli þjóðinni mikl-
um tekjum í erlendri mynt.
Síldin kemur – og fer
Norðmenn hófu síldveiðar hér við
mánudagur 19. janúar 20098 Fréttir
Icelandair lækkar olíugjald í dollurum og evrum, en krónan hindrar ábatann:
Íslendingar njóta ekki lækkunar
„Við lækkuðum eldsneytisálag í byrj-
un árs úr 100 dollurum í 71 og úr 43
evrum í 35,“ segir Guðjón Arngríms-
son, upplýsingafulltrúi Icelandair.
Olíugjald var sett á hvern far-
þega vorið 2004. Frá því gjaldið var
sett á laggirnar hafði það, þar til nú
í janúar, ekki lækkað þrátt fyrir hrun
heimsmarkaðsverðs á olíu. Guðjón
segir að í upphafi árs 2004 hafi elds-
neytisverðið rokið upp og hafi verið
komið upp í 370 dollara tonnið. „Það
hækkaði enn meira í fyrrasumar en
núna kostar tonnið á bilinu 500 til
600 dollara,“ segir hann.
Heimsmarkaðsverð á olíu hef-
ur hríðfallið frá því í sumar. Það hefur
gengi krónunnar einnig gert þannig að
lækkunin, sem Guðjón greinir frá, nær
ekki til Íslendinga. „Þessi lækkun er í
takt við önnur flugfélög. Hennar gætir
hins vegar ekki hér heima, vegna þess
hve krónan hefur veikst,“ segir Guðjón
en bendir á að gjaldið sé aðeins einn
hluti af heildarfargjaldi flugfélagsins.
Því sé ekki bætt ofan á verðið.
Aðspurður hvort íslenskir flug-
farþegar séu þá ekki frekar að greiða
fyrir gengið en hátt eldsneytisverð,
segir hann að svo megi vissulega
líta á. Hann segir að ekki hafi verið
tekin ákvörðun um frekari lækkun á
gjaldinu. Verðið sé hins vegar sífellt
til skoðunar.
baldur@dv.is
Olíugjald lækkaði í janúar gengi krónunnar hefur fallið á sama tíma og olíugjald lækkar á heimsmarkaði
Lausnin á kreppu: stríð og fiskur
Árið 1930 stóð almenningur í röðum og reyndi að frelsa sparifé sitt úr bönkunum,
líkt og 2008. Stríðið bjargaði Íslandi úr þeirri kreppu. Næsta alvarlega kreppa varð
1967 þegar þúsundir þurftu að flýja land. Aukinn útflutningur á fiski leiddi landið úr
þeirri kreppu. Eftir tuga prósenta verðbólgu ár eftir ár var komið á verðtryggingu,
sem nú kemur í bakið á íslenskum fasteignaeigendum þegar húsnæðislánin hækka.
Sigurður Bogi Sævarsson setur yfirstandandi kreppu í samhengi við fyrri kreppur
Íslendinga og lausnir þeirra.
Kærir lögregluna
Ástþór Magnússon hefur í viðtöl-
um við fjölmiðla neitað að standa
að baki Nýrra radda á Austur-
velli sem boðuðu þar til fundar á
laugardag á sama tíma og Radd-
ir fólksins sem staðið hafa fyrir
mótmælum þar allt frá banka-
hruninu. Engu að síður vekur Ást-
þór athygli á því á vefsíðu sinni að
Nýjar raddir hafi lagt fram stjórn-
sýslukæru á hendur lögreglunni
eftir að pallar hópsins voru fjar-
lægðir. Afrit af kærunni er sent til
fjölda aðila, þar á meðal alþjóða-
skrifstofu Öryggis- og samvinnu-
stofnunar Evrópu, eins og Ástþór
greinir frá.