Dagblaðið Vísir - DV - 19.01.2009, Blaðsíða 9

land um aldamótin 1900 og settust
að á Siglufirði, sem varð höfuðstaður
síldveiða. Síðar fóru Íslendingar að
reyna fyrir sér í síldveiðum, en afla-
brögð voru misjöfn. Stundum gaf síld-
in vel í aðra hönd en í annan tíma gat
afurðaverð verið svo lágt að útgerð-
armenn stóðu uppi gjaldþrota þrátt
fyrir metafla. Eigi að síður sá þjóðin
– og sér kannski enn – síldveiðarnar í
ævintýraljóma, enda gerði gróðinn af
þessu silfri hafsins gæfumuninn þeg-
ar kreppan svarf að.
En þrátt fyrir sveiflur gat síldin
stundum bjargað fjárhag þjóðarinnar.
Á nokkrum stöðum á landinu standa
enn síldarverksmiðjur sem voru reist-
ar endur fyrir löngu; á þeim tíma þeg-
ar best veiddist. Má hér nefna Eyri við
Ingólfsfjörð, Djúpuvík og Hjalteyri við
Eyjafjörð. Starfsemi þar var aðeins við
lýði í fáein ár en var eigi að síður svo
ábatasöm að verksmiðjurnar marg-
borguðu sig. Svona gekk þetta í ára-
tugi.
Flóttinn til Svíþjóðar
Árið 1967 brást veiðin hins vegar og
árið eftir gerðu menn sér grein fyrir
að vandinn væri ekki tímabundinn.
Við bættist að verð íslenskra afurða
á mörkuðum féll og samdráttur var
í þjóðarframleiðslu tvö ár í röð. Rík-
isstjórnin felldi gengi krónunnar tví-
vegis, 1967 og aftur ári síðar. Á síld-
arárunum höfðu allir haft vinnu en
skyndilega stóðu Íslendingar frammi
fyrir þeim bitra veruleika að þúsund-
ir voru án vinnu. Atvinnuleysi hafði
verið hverfandi á síldarárunum en nú
voru skyndilega þúsundir manna án
vinnu. Í ársbyrjun 1969 voru um 6.000
manns án atvinnu á Reykjavíkursvæð-
inu. Margir leituðu atvinnu ytra en tal-
ið að um nærri þrjú þúsund Íslending-
ar hafi flust til Svíþjóðar og allmargir
til Ástralíu. Nokkur hluti þessa fólks
sneri ekki til baka.
„Á þessum tíma var hins vegar mik-
ill uppgangur í Svíþjóð og líklega hefur
þróttur sænsks atvinnulífs sjaldan eða
aldrei verið meiri. Þeir voru að auka
framleiðsluna á Volvo-bílum sem allt-
af seljast vel. Á þessum tíma var Súez-
skurðurinn líka lokaður. Vegna þess
þurfti að fara með olíufarma suður fyr-
ir Afríku … Þá var farið að smíða 200 og
300 þúsund tonna olíuskip. Svíar smíð-
uðu mörg þessara skipa,“ segir Guð-
mundur J. Guðmundsson, formaður
Dagsbrúnar, í æviminningum sínum.
Guðmundur taldi að hefði atvinnu-
leysi hér á landi orðið langvinnt hefðu
10 þúsund Íslendingar flust til Svíþjóð-
ar. Svo varð ekki. Kreppan stóð ekki
lengi. Afurðaverð hækkaði, farið var í
mikla uppbyggingu íbúðarhúsnæðis
í Breiðholtinu og samkomulag náðist
milli íslenskra stjórnvalda og Aluswiss
um byggingu álvers í Straumsvík. Jafn-
hliða því var Þjórsá virkjuð við Búrfell
vegna orkuöflunar fyrir álverið. Með
þessu tókst Íslendingum að komast út
úr kreppunni, vonum fyrr.
Verðbólgan meginviðfangsefni
En þótt kreppan um 1970 yrði ekki
langvinn þurftu stjórnvöld að greiða
úr ýmsum öðrum flækjum. Á þriggja
ára valdatíma vinstri stjórnar Ól-
afs Jóhannessonar, sem sat 1971 til
1974, þurfti að takast á við mörg erf-
ið viðfangsefni. Vestmannaeyjagos-
inu 1973 fylgdu ýmis vandamál sem
gætti í efnahagsstjórninni. Árið 1974
mældist verðbólgan á ársgrundvelli
43% og nærri 50% árið eftir. Á því róli
voru verðbólgutölurnar mörg næstu
árin. Um þverbak sló á valdaskeiði
ríkisstjórnar Gunnars Thoroddsen
sem sat frá 1980 til 1983 – þegar verð-
bólgan komst í rúm 93% og 130% á
ársgrundvelli.
Raunar má segja að baráttan við
verðbólgu og aukaverkanir hennar
hafi verið meginviðfangsefni íslenskra
stjórnmálamanna í tvo áratugi. Kafla-
skil urðu árið 1979 með setningu svo-
nefndra Ólafslaga, í tíð seinni ríkis-
stjórnar Ólafs Jóhannessonar, en með
þeim varð bönkum heimilt að verð-
tryggja lán. Þá hækkaði höfuðstóll
lána í samræmi við vísitölu sem aftur
stjórnaðist af verðbólgu. Þetta fyrir-
komulag er enn við lýði og gulltryggir
bankana, en leggur á sama hátt byrð-
ar á lántakendur.
Þjóðarsáttin
Barátta launþegahreyfingarinn-
ar á verðbólgutímunum var hring-
ekju líkust. Félögin „… kröfðust þá
ævinlega sem mestra kjarabóta
en atvinnurekendur streittust á
móti. Eftir víðtæk verkföll var síð-
an gjarnan samið um hærri kjara-
bætur en fyrirtækin í landinu gátu
staðið undir en þau treystu á að-
gerðir ríkisvaldsins til að bjarga
sér. Gengið var fellt, laun skert og
verðbólgan renndi sér fótskriðu yfir
samfélagið. Nú höfðu allir fengið
nóg af þessum vítahring,“ segir Ill-
ugi Jökulsson í bókinni Ísland í ald-
anna rás. Og það var einmitt í þessu
andrúmi sem Þjóðarsamningarnir
voru gerðir. Með þeim tóku aðilar
vinnumarkaðarins höndum saman
í slökkvistarfi gegn verðbólgubál-
inu, enda þótti sýnt að sú aðferða-
fræði skilaði mestum launabótum
eins og kom á daginn. Verðhækk-
anir voru bannorð. Næstu árin
var verðbólga gjarnan 2% til 3% og
hélst raunar í lægstu gildum fram á
allra síðustu misserin.
Stöðugleiki síðustu ára og greitt
aðgengi að lánsfé hefur verið andlag
ævintýralegrar uppbyggingar síðustu
ár. Mörg svið þjóðfélagsins sem áður
þóttu helg vé voru markaðsvædd
með einhverju móti. Fyrirtækjunum
óx fiskur um hrygg og útrásin hófst.
Möndull þessa spilverks var bank-
arnir enda eru peningar afl til þeirra
hluta sem gera skal. Heilu hverfin
risu í bæjarfélögunum á höfuðborg-
arsvæðinu – altjent fyrir lánsfé. Og
fyrir slíkar rjómatertur þarf alltaf að
borga, þótt síðar verði. Nýrisin hverf-
in í borginni minna raunar sumpart
á síldarverksmiðjunar sem áður eru
nefndar, nema þær borguðu sig fljótt
upp en íbúðarhúsin eru öll í skuld.
Líkindin með 1930 og 2008
Á síðari hluta árs 2007 og á árinu 2008
fór hins vegar að halla undan fæti.
Afföll af undirmálslánum vestur í
Bandaríkjunum komu af stað kreppu
sem – með fleiri áhrifaþáttum – náði
á undraskömmum tíma til heimsins
alls. Enda fór svo að kreppan kippti
stoðunum undan Glitni, því næst
Landsbankanum og loks Kaupþingi.
Framhald sögunnar þekkja allir. Saga
af hruni gamla Íslandsbanka endurtók
sig. Fólk flykktist bæði 1930 og 2008 í
bankana til að reyna bjarga innistæð-
um sínum. Margir töpuðu gríðar-
miklum upphæðum eftir að hafa vog-
að hátt. Áhrifin af falli bankanna nú á
haustdögum eru fjarri því komin í ljós
ennþá. Sú saga er enn að gerast. Rykið
er ekki sest.
Baráttuaðferðirnar sem stjórn-
völd nota í dag eru svipaðar og í fyrri
heimskreppu. Innkaupum erlendis frá
eru ákveðnar skorður settar, aðhaldi
er beitt í gjaldeyrismálum og reynt að
beina viðskiptum að innlendri fram-
leiðslu. Horfið er til víðtæks hafta-
búskapar eins og fyrir sjötíu árum.
Stjórnvöld stefndu að því þá að aflétta
hömlunum, þegar betur áraði. Sama
er uppi á teningnum nú. Ýmiss kon-
ar takmarkanir eru við lýði en „... ein-
angrun og einhæfni í atvinnulífi leið-
ir til varanlegrar stöðnunar, vonleysis
og um síðir til uppgjafar,“ sagði Geir
H. Haarde forsætisráðherra í áramóta-
ávarpi sínu. Má því ætla að þegar sár-
asta kreppuástandið hverfur frá verði
þær margvíslegu takmarkanir sem nú
gilda í verslun og viðskiptum teknar úr
gildi rétt eins og áður var.
mánudagur 19. janúar 2009 9Fréttir
Icelandair lækkar olíugjald í dollurum og evrum, en krónan hindrar ábatann:
Íslendingar njóta ekki lækkunar
„Við vonumst til að svo verði ekki, en
það er möguleiki á því, já,“ segir Þor-
valdur Jónsson, framkvæmdastjóri
Extra.is ehf. sem rekur sjónvarpsstöð-
ina N4 á Norðurlandi, aðspurður hvort
stöðin muni hætta vegna ástandsins í
efnahagslífinu. Þorvaldur segir að nú
þegar hafi tveimur starfsmönnum
verið sagt upp. „Við reiknum með að
taka ákvörðun um framhaldið á stöð-
inni á næstunni,“ segir Þorvaldur og
bendir á að reksturinn hafi þyngst
gríðarlega mikið undanfarið enda séu
einu tekjur stöðvarinnar auglýsingar.
„Þetta er svo sem eins og hjá mörgum
öðrum, það eru ekki vaxandi tekjur og
menn vilja bara skoða stöðuna alla-
vega tímanlega.“
Þorvaldur segir að á stöðinni
starfi fimm manns sem myndu missa
vinnuna auk verktaka sem starfa í
kringum stöðina. „Þetta er eitthvað
sem gerðist á Skjá einum á sínum
tíma og þeim virðist hafa tekist að
halda áfram, við erum í raun í sömu
stöðu og þeir voru. Við erum að fara í
gegnum hlutina og sjá hvaða mögu-
leikar eru í stöðunni og svo gefum
við okkur tíma. Fræðilega gætum við
lokað nú um mánaðamótin en von-
andi náum við að gefa okkur lengri
tíma,“ segir Þorvaldur og býst við því
að hlutirnir verði komnir á hreint í
vikunni.
N4 rekur framleiðsludeild þar sem
framleitt er innlent sjónvarpsefni,
kynninga- og auglýsingaefni, en að
auki sér framleiðsludeild um upptök-
ur og beinar útsendingar á viðburðum
víða um land. Stöð 2 hefur aðsetur í
sama húsnæði og N4.
bodi@dv.is
Rekstur sjónvarpsstöðvarinnar N4 hefur þyngst verulega að undanförnu:
möguleiki á að n4 hætti
Fimm starfsmenn Fimm manns auk verktaka á norðurlandi missa vinnuna ef
sjónvarpsstöðin n4 leggur upp laupana.
Lausnin á kreppu: stríð og fiskur
Tónlistarhúsið í Austurhöfn
Framkvæmdir við byggingu þess eru
nú stopp og lausn málsins ekki ljós.
Þjóðleikhúsið var byggt í miðri fyrri
heimskreppu – og tók smíði þess
rúmlega tuttugu ár. mynd HeiðA HeLgAdóTTir
Við Úlfarsfell mikið hefur verið byggt í velsæld síðustu ára á Íslandi. Framkvæmdum
er þó víða ólokið og sums staðar hafa myndast nokkurs konar draugabyggðir í miðri
borg.
Síldarverksmiðjan á eyri við ingólfs-
fjörð Síldin gat skilað þjóðinni gríðarmikl-
um tekjum en horfið jafnskyndilega og hún
kom. Verksmiðjan á Ströndum var við lýði í
aðeins fá ár en margborgarði sig.
Fyrsta barn árs-
ins á Ísafirði
Fyrsta barn ársins á Ísafirði kom
í heiminn 14. janúar. Foreldr-
ar drengsins eru Hálfdán Bjarki
Hálfdánsson og Dóra Hlín Gísla-
dóttir á Ísafirði og er hann fyrsta
barn þeirra. Frá þessu er greint á
vef Bæjarins besta. Á síðasta ári
fæddust 73 börn á Fjórðungs-
sjúkrahúsinu á Ísafirði og höfðu
þá ekki verið fleiri fæðingar í tíu
ár.
Hálfdán starfaði lengi sem blaða-
maður á Bæjarins besta en hóf
störf sem upplýsingafulltrúi Ísa-
fjarðarbæjar í fyrra.