Dagblaðið Vísir - DV - 14.11.2012, Qupperneq 20

20 Bækur 14. nóvember 2012 Miðvikudagur
Á allt of troðnum slóðum
G
uðmundur Magnússon sagn-
fræðingur gaf fyrir sjö árum út
bók um ættarsögu Thorsar-
anna sem vel var tekið af ís-
lenskum lesendum. Sú bók
var skemmtileg aflestrar og fræðandi;
Guðmundur er góður í því að skrifa
þægilegan, upplýsandi texta sem auð-
velt er að fylgja eftir. Bókin hafði líka
að geyma merkileg „skúbb“ eins og að
einn af Thors-bræðrunum, Richard,
geymdi mikið fé á bankareikningum í
Bretlandi – ein 30 þúsund pund – og
átti sjálfur hlut í saltfiskheildsölunni
sem Kveldúlfur seldi fisk til á Spáni og
Ítalíu. Þannig gat hann bæði grætt á
fisksölunni í gegnum Kveldúlf og er-
lend fyrirtæki sem keyptu fiskinn. Þá
greindi Guðmundur frá því að með-
limir í fjölskyldunni hefðu margir
hverjir ekki vílað fyrir sér að brjóta
gjaldeyrishaftalög þess tíma. Bókin
um Thorsarana talaði inn í íslenskan
veruleika góðærisins fyrir hrun þar
sem tiltölulega fámennur hópur auð-
manna var farinn að drottna yfir ís-
lensku samfélagi í skjóli auðs síns.
Ein af birtingarmyndum þessara
valda kom svo bersýnilega fram við
útgáfu bókarinnar þegar fyrsta upp-
lagi hennar var eytt vegna þrýstings
frá Björgólfi Guðmundssyni, eiganda
Landsbankans og Eddu sem gaf bók-
ina út. Björgólfi hugnaðist víst ekki
umfjöllun bókarinnar um hjónaband
eiginkonu sinnar, Þóru Hallgríms-
son Thors, og bandaríska nasistans
George Lincoln Rockwell, um miðbik
síðustu aldar. Bókin um Thorsarana
var svo gefin út án kaflans um hjóna-
band Þóru og Rockwell. Aldrei hefur
verið upplýst af hverju Guðmundur
sættist á að breyta bókinni með þess-
um hætti; bók sem hann hafði skrif-
að eftir bestu vitund með áðurnefnd-
um kafla um hjónabandið. Þetta er eitt
af leyndarmálunum í íslenskum sam-
tíma.
Færist mikið í fang
Guðmundur er á svipuðum slóðum
í nýjustu bók sinni: Íslensku ættar-
veldin – Frá Oddaverjum til Eng-
eyinga. Í bókinni vinnur hann hins
vegar ekki bara með eina ætt eða
fjölskyldu – þó auðvitað sé að finna
þar súmmeringu á dramatískri sögu
Thorsaranna – heldur leitast við að
fjalla um allar helstu valda- og auð-
fjölskyldur Íslands frá landnámsöld
og fram á okkar dag. Guðmundur er
því með miklu lengra tímabil og fleiri
einstaklinga undir í þessari bók sinni
en skrifinu um Thorsarana. Sérstak-
ir kaflar um tilteknar ættir er þó ekki
að finna um valdafjölskyldur fyrir
Stefánunga, fjölskyldu og niðja Ólafs
Stefánssonar stiftamtmanns, á seinni
hluti 18. aldar og fyrri hluta þeirrar 19.
Umfjöllunin fram að því er almennari
enda minna um heimildir frá fyrri
öldum.
Helsti gallinn á þessari bók Guð-
mundar er sá að hann færist of mikið í
fang og ætlar sér að fjalla um of mörg
og lítt skyld efni í sama verkinu. Fyrir
vikið verður bókin fálmkennd, ansi
yfirborðsleg á köflum og kjarnalaus. Í
hana vantar rauðan þráð og þar með
einhverja lokaniðurstöðu eða tilgátu
þar sem umfjöllunin um einstaka
fjölskyldur og ættir er dregin saman.
Til að réttlæta umfjöllun í sömu bók-
inni um einstaka valdafjölskyldur fyrr
á öldum og þekktar fjölskyldur eins
og Engeyinga á 20. öld þurfa líkindi
þeirra að liggja betur fyrir.
Ólíku saman að jafna
Auðfjölskyldur fyrri alda og þekktar
íslenskar auðmannaættir á 20. öld
eiga margar lítið sameiginlegt. Margir
auðmenn fyrri tíðar Íslandssögunn-
ar, sem fjallað er um í bókinni, urðu
stöndugir og valdamiklir vegna starfa
sinna fyrir danska konunginn, til
dæmis Ólafur Stefánsson sem þó var
ekki fæddur inn í efnafjölskyldu, á
meðan margir íslenskir athafnamenn
á fyrri hluta 20. aldar brutust fátæk-
ir til auðs í krafti einkaframtaksins
og án beinna pólitískra tengsla, í það
minnsta framan af. Þetta á til dæm-
is við um Thor Jensen og Hallgrím
Benediktsson og fleiri athafnamenn
á 20. öld, sem Guðmundur fjallar
um í bókinni, sem ekki fæddust með
silfurskeið í munni þó þeir hafi náð að
koma ár sinni vel fyrir borð.
Líflegar anekdótur
Í einstaka köflum bókarinnar er að
finna skemmtilegar frásagnir um lifn-
aðarhætti efnamanna, til dæmis um
rausnarskap Ólafs Stefánssonar þegar
hann bauð til veislu í Viðey. „Næst
var borin inn full tarína af harðsoðn-
um eggjum kríu eða stórþernu og
tylft þeirra látin á hvern disk […] Ekki
höfðu gestirnir fyrr innbyrt eggin og
rjómann en inn var borin hálf kind,
vel steikt.“ Slíkar anekdótur, sem Guð-
mundur er fundvís á í gegnum bók-
ina, glæða lesturinn vissri léttúð og
glettni sem gaman er að. Þá rifjar
Guðmundur upp fjölmiðlaumræðu
frá áttunda áratug síðustu aldar um
þann „lúxus“ sem þótti felast í því
á þeim tíma að eiga lágt bílnúmer,
eins og R-7 eða R-42, sem verið hafði
í eigu þeirra efnamanna sem fyrst
fengu bíl í Reykjavík á fyrri hluta tutt-
ugustu aldar. Lágu bílnúmerin þóttu
svo mikið stöðutákn að nýríkir keyptu
þau jafnvel af sér ættstærra fólki sem
hafði erft bílnúmerin en skorti aur.
Veik heild
Þrátt fyrir slíka skemmtilega spretti
og örsögur í bókinni þá er hún veik
sem heild sökum þess að rauða þráð-
inn skortir í umfjöllunina sem og ein-
hverja niðurstöðu sem kalla mætti.
Guðmundur er með örstuttan niður-
stöðukafla aftast í bókinni sem segir
kannski meira en mörg orð um hvað
eftirtekjan er í reynd rýr eftir lestur-
inn: „Í þessari bók er sú mynd dreg-
in upp að ættarveldin í landinu eigi
sér samfellda sögu frá upphafi til síð-
ustu ára, óslitinn þráður sé frá niðjum
Bjarnar bunu til Baugsfjölskyldunn-
ar og Björgólfsfeðga, frá Oddaverjum
til Engeyinga. Margt er vissulega
æði ólíkt með einstökum ættar-
veldum Íslandssögunnar, en annað
keimlíkt þótt aldir skilji á milli. Upp-
sprettur auðs og valda voru mismun-
andi, en birtingarmyndirnar oft ekki
ósvipaðar.“ Þessi niðurstaða segir ekki
margt um kjarna bókarinnar. Þá ber
að nefna að heimildir Guðmundar
eru að mestu aðrar bækur, fræði-
greinar og blaðaskrif, það er að segja
annars stigs heimildir, en ekki frum-
heimildir. Fyrir vikið er lítið um ný
tíðindi eða „skúbb“ í bókinni, líkt
og til dæmis í bók Guðmundar um
Thorsarana. Guðmundur er að mestu
að segja það sem aðrir hafa sagt áður
og draga saman frásagnir um ríkt fólk
og voldugt á Íslandi í gegnum aldirn-
ar. Hver kafli bókarinnar gæti staðið
sjálfstætt án annarra og þráðurinn
á milli einstakra kafla er óljós þó svo
að Guðmundur reyni að draga tengsl
þeirra saman í lokin.
Þá verður líka að nefna að umfjöll-
un Guðmundar um ættir sem eru ná-
lægt okkur í tíma, eins og til dæm-
is Engeyingana, H. Ben-fjölskylduna
og Ingvar Vilhjálmsson og Halldór H.
Jónsson og fjölskyldur þeirra, bæta
engu við það sem áður hefur kom-
ið fram um þetta fólk og er nánast al-
kunna. Engar tilraunir eru gerðar til
að segja eitthvað nýtt um þessar fjöl-
skyldur. Þess í stað er skautað léttilega
og yfirborðslega yfir sögu þeirra og
sagt frá því hver vann hvar, gerði hvað
og svo framvegis. Stíllinn á þessum
köflum er því ágripskenndur og í ætt
við „hverjir voru hvar“. Guðmundur
fetar því á köflum alltof troðnar slóðir
og leitast ekki við að finna ný sannindi
eða setja fram ferskar túlkanir á við-
fangsefninu með nýjum heimildum
eða jafnvel viðtölum. Bók Guðmundar
hefur því marga galla þó hún sé ágæt
aflestrar og á köflum lífleg. n
Ingi Freyr
Vilhjálmsson
ingi@dv.is
Dómur Íslensku ættarveldin: Frá
Oddaverjum til Engeyinga
Höfundur: Guðmundur
Magnússon
Útgefandi: Veröld
336 blaðsíður
„Fyrir vikið verður
bókin fálmkennd,
ansi yfirborðsleg á köfl-
um og kjarnalaus.
Spennandi
erlendar
bækur
Metsölulistar endurspegla varla
það mest spennandi í útgáfu hvers
árs af erlendum bókum enda er
hún fjölbreyttari og áhugaverðari
en hann gefur til kynna.
Hér á landi hefur hæst farið
bók J.K Rowling, The Casual
Vacancy, Telegraph Avenue eftir
Michael Chabon og bók Zadie
Smith, NW.
Hér er hins vegar listi yfir
bækur sem hafa ekki farið hátt en
vekja áhuga gagnrýnenda víða um
heim vegna frumlegra efnistaka.
Ninety Days: A
Memoir of Recovery
eftir Bill Clegg
Afar bersögul frásögn
af alkóhólisma og
fíkniefnaneyslu frægs
bókaútgefanda.
The Yellow Birds
eftir Kevin Powers
Skáldsaga með
ljóðrænni frásögn án
tilgerðar um Íraks-
stríðið.
My Heart Is an
Idiot: Ritgerðir
eftir Davy Rothbart
Hjartnæmar og
heiðarlegar sögur eftir
Rothart sem er einn
stofnenda Found
Magazine.
Immobility
eftir Brian Evenson
Dökk og krefjandi
fantasía sem kemur
á óvart.
The Elephant
Keepers Children
eftir Peter Hoeg
Hlýr og rómantískur
farsi með alvarlegum
undirtón.
How Should a
Person Be?
eftir Sheila Heti
Aðdáendur þáttanna
Girls ættu ekki að láta
þessa bók fram hjá
sér fara.
Gone Girl
eftir Gillian Flynn
Reyfari, um stúlku
sem hverfur og afdrif
hennar, sem hefur
ekki farið hátt en hef-
ur haldið lesendum í
heljargreipum.