Lögmannablaðið - 01.03.2010, Blaðsíða 28
28 < LÖGMANNABLAÐIÐ – 1 / 2010
Samkvæmt núgildandi lögum um
meðferð sakamála, nr. 88/2008, er
gert ráð fyrir að leikmenn, þ.e. aðrir
en löglærðir menn, geti komið að
úrlausn sakamála með tvennum
hætti. Í fyrsta lagi sem sérfróðir
meðdómendur ef deilt er um
staðreyndir og þörf er á sérkunnáttu
í dómi, annarri en lagaþekkingu, til
að leysa úr málinu, sbr. 3. og 5. mgr.
3. gr. laganna. Í öðru lagi sem
dómkvaddir matsmenn ef leggja
þarf sérfræðilegt mat á eitthvert
atriði, sem þýðingu kann að hafa
fyrir úrslit málsins, sbr. 1. mgr. 128.
gr. laganna. Slíkir sérfróðir mats
menn koma ekki að úrlausn máls
með beinum hætti, eins og sérfróðir
meðdómendur, vegna þess að
dómurum, þ. á m. þeim sem ráða yfir
annars konar sérfræðiþekkingu en
lögfræðilegri, er ætlað að leggja mat
á sönnunargildi matsgerða, sbr. 2.
mgr. 133. gr. laganna.
Kviðdómar
Þetta eru undantekningar frá þeirri
meginreglu, sem nú ríkir hér á landi, að
löglærðir dómarar skuli einir leysa úr
sakamálum, þá jafnt lagaatriðum sem
sönnunaratriðum. Þessi skipan er þó
alls ekki sjálfsögð vegna þess að víða
erlendis, þ. á m. í mörgum af okkar
nágrannalöndum, tíðkast það að
leikmenn taki virkan þátt í úrlausn
sakamála, ýmist sem kviðdómendur
eða meðdómendur. Munurinn á
þessum tvenns konar dómendum er sá
að kviðdómendur leysa einir og sér úr
tilteknum álitaefnum, sem oftast nær
lúta að sönnunaratriðum, meðan
meðdómendur sitja í dómi og leysa úr
málinu í heild, ásamt löglærðum
dómurum. Síðarnefnda skipanin tíðkast
t.d. í ríkum mæli í Noregi, þar sem
meðdómendur koma gjarnan úr röðum
almennra borgara án sérþekkingar á
tilteknum sviðum. Þar í landi þekkist
einnig að kviðdómendur komi að
úrlausn alvarlegustu sakamála, svo sem
manndrápsmála.
Þótt kviðdómar séu ekki eins algengir
og áður var standa þeir enn traustum
fótum víða um heim, ekki síst í
Bandaríkjunum, þar sem mælt er svo
fyrir í bandarísku stjórnarskránni að
kviðdómendur skuli koma að úrlausn
sakamála. Hlutverk kviðdóma og reglur
um skipun þeirra og starfshætti eru
mismunandi frá einu landi til annars,
meira að segja frá einu ríki Banda-
ríkjanna til annars. Meginreglan er þó
sú að kviðdómendur, sem kvaddir eru
til eftir að ákæra hefur verið gefin út í
sakamáli, eiga að taka afstöðu til þess
hvort ákærði sé sekur eða sýkn saka
(„guilty or not guilty“) á grundvelli
þeirra sönnunargagna sem fram hafa
verið færð í málinu. Löglærður dómari,
sem stýrir þinghaldinu og veitir
kviðdómendum lögfræðilegar leið-
beiningar, tekur síðan ákvörðun um
refsingu ákærða ef hann hefur verið
fundinn sekur af kviðdóminum.
Kostir og gallar kviðdóma
Hér á landi er það útbreidd skoðun, að
minnsta kosti meðal lögfræðinga, að
ekki sé æskilegt að leikmenn komi að
úrlausn sakamála, ef frá eru taldir
sérfróðir meðdómendur og matsmenn.
Hafa ýmis rök verið færð gegn því að
taka upp kviðdóma á ný, en þeir
þekktust sem kunnugt er hér á landi á
þjóðveldisöld, t.d. búakviður, sem
skipaður var nágrönnum sakbornings
og var m.a. ætlað að láta í ljós álit á því
hvort hann væri líklegur til að hafa
framið brotið, sem honum var gefið að
sök, vegna þess hvern mann hann hefði
að geyma. Það sem helst hefur verið
fundið kviðdómum til foráttu er að
tiltölulega auðvelt sé að hafa áhrif á
kviðdómendurna, ekki síst fyrir reynda
málafærslumenn, þannig að hættara
væri við því en ella að úrslit máls yrðu
efnislega röng. Fleiri rök mætti að
sjálfsögðu nefna, sem mæla á móti
þessari skipan, svo sem þau að máls-
meðferð yrði þyngri í vöfum og
kostnaður við hana meiri.
Aðsent efni
Eiríkur Tómasson, prófessor við lagadeild Háskóla
Íslands
Aðkoma leikmanna að
úrlausn sakamála