Vísbending - 21.12.2015, Blaðsíða 16

16
bestur í þínu félagi og skara þar fram úr öðrum á forsendum þess
félags.
Þetta var auðvitað okkar leið til þess að sækja fram, en ekki síður
vegna þess að Sjálfstæðisflokkurinn var með alla Íslendinga á skrá
og við vildum gera allt til þess að verjast þeim og vernda okkar fólk.
Þegar t.d. var stofnað fyrirbæri sem hét Æskulýðssamband Íslands í
kringum 1960, áttu þar að vera aðilar öll félög ungs fólks, þar á meðal
ungliðahreyfingar stjórnmálaflokka, nema hvað Æskulýðsfylkingunni
var ekki ætlað sæti þar. Við gerðum það að okkar keppikefli að
komast þar inn. Við komumst þangað, fyrst Gísli B. Björnsson og
svo ég. Þá einsettum við okkur að standa okkur betur en allir aðrir.
Þetta hefur alltaf fylgt okkar félögum. Ef þú horfir yfir völlinn og sérð
hvar íslenskir vinstri menn hafa haslað sér völl í ýmsum félögum þá
sérðu þá víða skara fram úr. Ekki bara til þess að breiða út málstaðinn
heldur til þess að vera trúverðugir og trausts verðir.“
Við vorum í vörn - þeir höfðu lyklavöldin
Þetta skipulag sem þú lýsir kom skýrt fram í ævisögu Gunnars
Thoroddsen þar sem mjög vel skipulögðu kerfi Sjálfstæðisflokksins
er lýst. Vissuð þið á þessum árum hve vel uppbyggt þetta kerfi var?
„Já við töldum okkur vita það og gerðum ráð fyrir því. Svo
fannst mér þetta endanlega vera staðfest í þessari skrýtnu bók
Styrmis Gunnarssonar sem kom út á síðasta ári þar sem hann segir
frá njósnastarfi sínu. Mér fannst þetta reyndar svo barnalegt að það
tekur engu tali; eiginlega fyndið. Að menn skyldu stunda njósnir í
samfélagi sem var svo fámennt að það var engin leið að snúa sér við
án þess að allir vissu; það er algerlega kostulegt.
Munurinn á okkur og þeim var sá, að Sjálfstæðisflokkurinn hafði
á þessum árum öll völd í íslensku samfélagi og ofurvald flokksins á
íslensku samfélagi allar götur frá 1930 til aldamóta er með hreinum
ólíkindum. Flokkurinn átti alla sýslumenn og forystumenn allra
samtaka atvinnulífsins, svo fátt eitt sé nefnt. Það var gegn þessu kerfi
sem við vorum af veikum mætti að berjast. Við vorum í vörn; þeir
höfðu lyklavöldin, þeirra múr var að vísu ósýnilegur sem veggur en
þeir reyndu að loka okkur af.
Á vefsíðu sem birtir gögn úr fórum Bjarna Benediktssonar
forsætisráðherra er m.a. að finna snifsi þar sem rithöfundar eru
flokkaðir eftir stjórnmálaskoðunum. Svo víðtækt var þetta kerfi og
við vissum vel hvernig þetta var og reiknuðum með því. Við nýttum
okkur stundum þetta kerfi, því við vorum þeir hættulegu og því mjög
mikilvægt að við kæmumst hvergi í valdastöður eða forystu. Þess
vegna var það, að ef okkar fólk var að skipuleggja eitthvað sem hafði
ekkert með pólitík að gera var þess gætt að fá einhverja úr þeirra
röðum til þess að leiða verkefnið, svo ekkert yrði gert tortryggilegt.
Ég held að t.d. Samtök um byggingu tónlistarhúss séu ágætt dæmi.
Þar voru duglegir vinstri menn sem skipulögðu og unnu starfið, en
voru lítt sjáanlegir í forystunni.
Þegar ég var í félagi róttækra stúdenta í Háskólanum í kringum
1960 fengum við eftir langa baráttu ráðið því hver væri ræðumaður
á 1. des samkomu stúdenta. Okkar maður var Sigurður Líndal sem
átti að tala um varðveislu þjóðernis. Með þessu og fleiru rugluðum
við raðirnar hjá íhaldinu, því allir vissu um skoðanir hans. Þetta var
algeng taktík á þessum árum.“
Þegar þú svo lest það í bók Styrmis að hann hafi átt flugumann
í röðum Alþýðubandalagsmana sem hafi reglulega gefið honum
skýrslur gegn greiðslu, kom þér það á óvart?
„Það er misjafnt hvað menn taka sig hátíðlega. Stundum heyrðum
við brak og smelli í símanum og þá gerðum við grín að því að verið
væri að hlera. Ég átti persónulega erfitt með að taka slíkt alvarlega en
margir félaga minna gerðu það og hegðuðu sér eftir því.
voru út um allt í kerfinu og kalkipappírsafritin hlaðast upp af þýskri
nákvæmni.
Manni leið eins og í fangelsi
Síðan þegar ég gafst upp á þessu námi, ef nám skyldi kalla, fór ég að
leggja drög að því um áramót að fara heim um vorið.
Mér fannst ekki gott að vera þarna og hafði reyndar ekki gert ráð
fyrir því. Múrinn með sínum 60 varðturnum, vopnuðum hermönnum
með hunda, fyllti svo algerlega mælinn. Manni leið eins og í fangelsi.
Ég sagði einu sinni eins og í tilraunaskyni á einhverjum bar að Walter
Ulbricht væri idjót. Ég var kallaður á fund með eftirlitsmanni mínum
strax daginn eftir og spurður hvað ég hefði átt við með þessum orðum
á þessum stað klukkan þetta. Þetta lögregluríki þoldi ég ekki.
Mér fannst margt sem kennt var þarna, t.d. í hagfræði, vera
botnlaus della, en ég velti því aðeins fyrir mér að skipta um námsgrein
og læra eitthvað annað. En þetta var vorið 1968, vorið í Prag. Ég var
á sífelldum þvælingi yfir til Vestur-Berlínar og tók þátt í mótmælum
þar milli þess sem ég las prófarkir fyrir Kristinn E. Andrésson að
úrvalsritum Marx og Lenín og gerði í rauninni ekkert annað. Svo kom
ég heim um vorið og fór að vinna á Þjóðviljanum og var þar þegar
innrásin var gerð í Tékkóslóvakíu um sumarið.“
Stjórnmálamenn til framtíðar
Einar Olgeirsson taldi alltaf að hann væri að mennta framtíðar-
stjórnmálamenn með því að senda þá austur til náms var ekki svo?
„Jú það er alveg rétt. Þeir sem fóru þarna austur voru sumir
dúxar úr sínum skólum eins og Þór Vigfússon, Hjalti Kristgeirsson
og Árni Bergmann. Stundum voru þeir að sækja í nám sem erfitt
var að komast í hér heima eins og þeir sem sóttu í listnám á sviði
kvikmyndagerðar austur til Póllands og Tékkó. Þetta var fólk eins
og Magnús Jónsson, Þrándur Thoroddsen og Þorgeir Þorgeirsson og
Ingibjörg Haraldsdóttir.
Þarna má ekki gleyma því að þetta var ókeypis háskólanám og
menn fengu að auki styrk eða stipendium sem var ekki sérlega hátt,
en það var hægt að skrimta á því.
Hjörleifur Guttormsson sagði að eina vitið væri að læra ein-
hverjar greinar þar sem ekki væri svigrúm fyrir pólitík. Hann lærði
náttúrufræði og margir sem fóru austur fóru að þessu og lærðu
verkfræði eða skyldar greinar og fengu þannig ágæta menntun fyrir
lítinn pening. Þetta segir líka Angela Merkel sem ólst upp í Austur-
Þýskalandi og lærði efnafræði. “
Þú átt að vera bestur þar sem þú ert
Þegar maður lítur til baka til ára hins kalda stríðs sér maður
tvískipt samfélag, svart og hvítt, blátt og rautt, heitt og kalt. Einn
hinna dugmiklu baráttumanna sem var virkur í Fylkingunni í lok
sjötta áratugarins sagði mér einu sinni að menn hefðu talið að hin
raunverulega barátta um fylgi alþýðunnar færi fram í grasrótinni,
meðal fólks í félögum en síður í stjórnmálaflokkum. Hann sagði að
félagar úr Fylkingunni hefðu í anda þessarar hugmyndafræði dreift
sér skipulega um samfélagið, hver hefði tekið að sér eitt félag þar sem
áhugi hans lá og reynt að vinna málstað sínum gagn þar. Kannast þú
við þessa verklýsingu?
„Þetta voru viðtekin vinnubrögð á þessum árum. Við - í merk-
ingunni Alþýðubandalagið eða Æskulýðsfylkingin - vildum að
sjálfsögðu eiga fólk eða fulltrúa alls staðar þar sem því yrði við
komið. Meginstefnan var að maður átti að standa vel í sínu stykki
og sinna af trúmennsku því sem manni var falið. Þú átt að vera