Vísbending - 21.12.2015, Blaðsíða 39

39
og Vinda og kappar frá Norðurlöndum lenda í bardögum við innlenda
víkinga lengst í austurvegi og við strendur Spánar.
Í fornenskum heimildum kemur berlega fram að orðið wicing vísar
á sjóræninga. En þau skipti sem orðið kemur fyrir má telja á fingrum
sér. Þegar til dæmis annálaritarar í Bretlandi sögðu frá ribböldum úr
norðri, sem gerðu usla í klaustrum og á kirkjustöðum, notuðu þeir
orð eins og heiðingjar, illmenni, villimenn eða guðleysingjar, svo
aðeins sé vitnað til prúðmannlegri ummælanna sem um þá voru
höfð. Oft var tekið fram að þeir væru Norðmenn eða Danir, en fyrr
á öldum var reyndar lítill munur gerður á íbúum Norðurlandanna,
enda voru þeir einnar tungu. Í Frakklandi, þar sem norrænir menn,
voru aðsópsmiklir og stofnuðu nýlendu, hétu þeir ætíð Normands á
frönsku eða Normanni á latínu.
Orðið víkingur varðveittist aðeins á Íslandi, þar sem hinn gamli
skilningur er enn lifandi þótt hann sé farinn að láta undan síga. Til
marks um lífsmátt orðsins í okkar tungu er að í ritheimildum allt frá
16. öld og fram til 20. aldar er oft talað um sjóræningja og ránsmenn
sem hingað sigla frá útlöndum sem víkinga; orðið er til dæmis notað
um óþokkana frá Alsír í samtímaheimildum um Tyrkjaránið, svo
sem í skrifum Björns Jónssonar á Skarðsá. Í hinu gamla föðurlandi
okkar, Noregi, glataðist orðið alveg eins og tungan forna. Þegar
Heimskringla var gefin út þar í landi árið 1633 í frægri þýðingu Peder
Claussøn Friis var orðið sjóræningi (Siørøfuere) ávallt birt í sviga
fyrir aftan orðið víkingur til að norskir lesendur velktust ekki í vafa
um hvað átt væri við.
Í senn hetjur og grimmdarseggir
Í ensku gekk orðið víkingur í endurnýjun lífdaganna i byrjun 19.
aldar. Er af því mikil saga sem Andrew Wawn hefur rakið í bókinni
The Vikings and the Victorians. Þangað kom orðið úr íslenskum
fornritum sem þýdd höfðu verið eða endursögð á nútímaensku.
Smám saman fékk orðið miklu víðtækari merkingu og stundum
annan brag; víkingar urðu jafnvel hetjur og kappar fremur en illmenni
eins og í sögunum. Miklu hefur ráðið um þetta að 19. öldin var tími
einstaklingshyggju og hetjudýrkunar. Það var þó ekki fyrr en leið á
20. öld að farið var að nota enska víkingsheitið um alla norræna menn
fyrr á tíð, menningu þeirra og þjóðfélagshætti. Sú orðanotkun ruddi
sér síðan til rúms um allan heim og yfirskyggir nú algerlega hin fornu
heiti í flestum tungumálum.
Björt mynd af víkingum var engan veginn einráð í Bretlandi
framan af. Þegar enskar sögubækur seinni alda fjölluðu um hernað
og ránskap víkinga var myndin sem dregin var upp af þeim langt
fram á 20. öld oftar en ekki af grimmum mönnum og blóðþyrstum.
Á 19. öld drógu franskir sagnfræðingar líka upp heldur nöturlegar
myndir af víkingum, þótt þeir notuðu ekki orðið. Fræg er teikning í
Frakklandssögu Guizot 1879 af norrænum innrásarmönnum í París;
þeir líkjast helst frumstæðum hellisbúum.
Þegar leið á 19. öldina fóru fræðimenn, skáld og rithöfundar í
Noregi, Danmörku og Svíþjóð að nota víkingsheitið í víðtækari
og jákvæðari merkingu en í íslensku fornritunum. Var þeim þó
áfram hampað sem helstu ritheimildum um „víkingaöldina“ sem
nú var farið kalla svo; upphaflega í Danmörku og Noregi til að
tímasetja fornleifar og afmarka frá eldri og yngri minjum. Síðar
hefur víkingaöld að enskum sið einkum verið látin ná yfir tímabilið
frá 793 til 1066; upphafið er miðað við árás hóps norrænna manna
á klaustrið að Lindisfarne við strönd hins gamla Norðymbralands
á Englandi, en endalokin við fall Haralds harðráða Noregskonungs
í orrustu við Harald Guðinason Englandskong við Stafnfurðu-
bryggju (Stamford Bridge), skammt frá Jórvík á Norður-Englandi.
Stundum freistast rithöfundar og fræðimenn þó til að teygja á
Þegar Sigurjón Ólafsson sýndi þessa höggmynd fyrst á September-
sýningunni í Listamannaskálanum í Reykjavík 1951 hét hún Fornaldar-
maður. Þegar verkið var sýnt í Danmörku nokkrum árum seinna var
það nefnt Víkingur og hefur haldið því nafni síðan. Þetta er lýsandi
dæmi um áhrif að utan á íslenskar hefðir og málvenjur.
Arinbjörn hersir, Egill Skallagrímsson og Þórólfur bróðir hans.
Teikninguna gerði upp úr 1870 Guðlaugur Magnússon vinnumaður á
sveitabæjum á Fellsströnd í Dalasýslu. Lbs 747 fol.