Málfregnir - 01.12.1998, Blaðsíða 24

Reykjavík vestur í Flatey. Líklegra sýnist
mér að hún sé að biðja um munnhörpu. Það
hljóðfæri er kallað munnharmoníka í þýð-
ingu Magnúsar Grímssonar á Eðlisfrœði
Fischers 1852 (bls. 203) en óvíst er að belg-
harmonikur hafi verið kunnar mönnum hér
á landi fyrir 1860. Um það skal ég þó ekki
fullyrða.
Heimild er um harmoniku í Borgarfirði
1866. Þar lék á hljóðfærið Margrét Eiríks-
dóttir, verðandi húsfreyja á Lækjamóti í
Víðidal (Hallgrímur Helgason. Tónmenntir
a-k. Reykjavík 1977, bls. 177).
Þegar tími harmonikunnar var kominn
náði hún skjótri útbreiðslu og vinsældum á
íslandi sem löngum hafði verið næsta hljóð-
færasnautt land, og margir lærðu af sjálfum
sér að leika á hana. „Einn eða tveir menn
kunna hér lög á harmoniku,“ segir sr. Sig-
urður Gunnarsson í „Lýsingu Hallormsstað-
arsóknar" frá 1874 (Austurland. Safn aust-
firzkra frœða. 1947. I, 113). Mannsaldri
áður (1843) kunni enginn á hljóðfæri í
Hólmasókn í Reyðarfirði að sögn sr. Hall-
gríms Jónssonar á Hólmum.
Veturinn 1877 ritar „Eyfirðingur“ (Magn-
ús Einarsson?) „Um söng o.fl.“ í Norðan-
fara og segir þar (16. árg., bls. 40): „Þannig
veit ég margan, sem þó er að myndast við
að spila á „harmoniku“, að hann veit ekki
hvað tónar hennar heita ... og er það þó nú
orðið algengasta hljóðfærið, og fáir munu
þeir að tiltölu, sem hafa næga þekkingu, til
að velja sér gott hljóðfæri, t.a.m. „Harm-
onium“, og þetta er þó nauðsynlegt, ef vér
ætlum að fara að útvega oss þau, í flestar
kirkjur vorar.“ A þessum áratug, upp úr
1870, er einmitt farið að „útvega" orgel
(harmóníum) í margar kirkjur á Islandi, en
orgel var löngu áður komið í Dómkirkjuna í
Reykjavík (1840).
Um 1880 er harmonika orðin „langtíðust
allra hljóðfæra á íslandi" að sögn Olafs
Davíðssonar (Skemmtanir, bls. 271). „Það
voru gömlu dansamir ... sem dansaðir voru
eftir harmoniku, en um 1880 kom píanó-
spil,“ segir Klemens Jónsson í ritgerð sinni,
„Bæjarbragur í Reykjavík" (Skírnir 101.
árg. 1927, bls. 73). Jón Sigurðsson í
Ystafelli segir svo um skemmtifundi sem
fóru að tíðkast í Þingeyjarsýslu um 1890:
„þar var mikið sungið, en dansað á milli og
spilað fyrir dansi á litlar harmónikur, sem
kostuðu 5-10 krónur“ (Helga Sörensdóttir.
Ævisaga. Reykjavík 1951, bls. 128).
Harmonikan naut lengi vel lítillar virð-
ingar sem hljóðfæri, sbr. orðið draggargan
sem oft heyrðist og stundum fylgdi orðinu
dragspil í orðabókarþýðingum, og talað var
um harmonikugarg. Þetta var ekki hljóðfæri
fyrir fágaða tónlistarmenn en hentaði vel
þeim sem lítið kunnu en þó nóg til að leika
fyrir dansi og hafa hátt: „nú spila margir á
harmoniku danslög," segir í ritgerð í Tíma-
riti Bókmenntafélagsins 1892. Sama ár
skrifar Oddgeir Guðmundsen frá Vest-
mannaeyjum í blaðið ísafold (bls. 175):
„hljóðfæri er lítið um, helzt harmoníkur;
heyra má hjer spilað á það (ó)hljóðfæri
einkar-vel, svo vel, að harmoníkan líkist
hljóðfæri.“
Nú eru liðin 100 ár og vel það síðan þessi
orð voru skrifuð og harmonikan orðin mikið
breytt og bætt eins og flest annað. Harm-
onikuleikur er nú kenndur í tónlistarskólum
og einleikur á harmoniku tíðkast bæði á
sjálfstæðum tónleikum og með sinfóníu-
hljómsveitum. Enginn efast því lengur um
að harmonika sé fullgilt hljóðfæri.
Islcnsk heiti á harmoniku
Nafnið harmonika hefir fylgt hljóðfærinu
frá upphafi í ýmsum tilbrigðum eins og rak-
ið hefir verið en þó að ekki hafi orðið al-
mennt samkomulag um rithátt þess virðist
ekki hafa verið reynt mikið til að finna því
íslenskt heiti í staðinn. I orðabókum er varla
annað að hafa en dragspil og draggargan og
svo styttingarnafnið nikka.
Orðið dragspil er líklegast tökuorð eða
tökuþýðing, sbr. sæ. dragspel. Fyrst er
kunnugt um það í smásögu eftir Einar
Benediktsson sem birtist í blaði hans, Dag-
skrá, 1896. Það er auðkennt sem nýyrði í
24