Málfregnir - 01.12.1998, Blaðsíða 27

2
A ensku heitir athöfnin, sem nefnd var að
ofan,jugglery\ sögnin um hana er juggle\ sá
sem þetta gerir heitir juggler. Merking
orðanna er reyndar allvíð og getur lotið að
skemmtunum, töfrabrögðum, sjónhverfmg-
um af ýmsu tagi, svo og að óheiðarleika,
loddaraskap, svikum og blekkingum. í mið-
ensku eru til orðmyndimar iugelere, iug-
elour, iogeler (dæmi frá 12. öld) um gerand-
ann og mun orðið sennilega þangað komið
úr fomfrönsku, sbr. jouglere, joglere, jugl-
ere. Athöfnin, e. jugglery, hét á fomfrönsku
juglerie. Orðin má rekja til latínu joculátor
„spéfugl“ < lat. jocus „grín“, sbr. tökuorðið
jóker í íslensku.
Um þessi fyrirbæri hafa danska, norska og
sænska orðin jonglór (sæ. jonglör) um ger-
andann, sögnina jonglere (sæ. jonglera) um
athöfnina og jonglering um verknaðinn. Þessi
orð munu vera dregin af frönsku sögninni
jongler sem reyndar er sömu ættar og jougl-
ere. Gerandnafnorðið jongleur í ffönsku er
leitt af sögninni og komst það inn í miðensku
og var (og er enn) notað um farandsöngvara
á miðöldum, einkum í Frakklandi.
I frændmálunum em enn fremur til orðin
gógler í dönsku (eldri nýda. gyglere, gógl-
ere), í norsku gjógler, í sænsku gycklare, og
geta þau merkt hið sama og enska orðið
juggler en hafa þó einnig víðari og al-
mennari merkingu sem lýtur að skemmtun.
Orðin em komin í þessi mál úr miðlágþýsku
(mlþ.) gökelér sem svarar til fornháþýsku
goukolári, háþýsku Gaukler. I norsku,
sænsku og dönsku eru samsvarandi sagnir
og önnur nafnorð einnig fengin að láni úr
miðlágþýsku: da. gógle, no. gjógle, sæ.
gyckla < mlþ. gökelen; da. gógl, no. gjógl,
sæ. gyckel < mlþ. gökel. I Dansk Etymo-
logisk Ordbog er sagt að orðin virðist vera
undir merkingaráhrifum frá lat. joculári og
skyldum orðum en þess ekki getið að skand-
inavísku eða þýsku orðin séu þaðan komin
þó að það sé nokkuð víst.
Öll erlendu orðin, sem hér voru nefnd, má
rekja aftur til lat. jocus eða orða sem af því
em dregin. Leiðin úr latínu hefur legið
gegnum fomfrönsku annars vegar og hins
vegar fornháþýsku og áfram um miðlág-
þýsku á leið sinni norður eftir hinu germ-
anska málsvæði. Franskan hefur getið af sér
tvær meginmyndir, með eða án n, en þýsk-
an eina. Sem dæmi um fulltrúa þessara
mismunandi leiða má taka annars vegar da.
jonglór, e. juggler, hins vegar da. gógler.
3
Sem fyrr segir er ekkert eitt íslenskt orð haft
um athöfn þá sem hér er til umræðu né um
fremjanda hennar. Þetta sést vel í orða-
bókum; annaðhvort em notuð orð eins og
loddari, trúður, sjónhverfingamaður eða orð-
ið útskýrt, d.: „trúður, loddari" (jonglör, DÍO-
1), „listamaður sem leikur listir sínar með
diska, bolta o.þ.h." (jonglór, DÍO-2), „sjón-
hverfingamaður; svikari; ...“ (juggler, EÍO-
1), „sjónhverfingamaður; loddari;..." (juggl-
er, EÍO-2), „trúður, loddari" (Jongleur, ÞÍO).
Um miðja síðustu öld virðist hafa verið
skammt á milli merkingarinnar í da. jongl0r
og g0gler svo sem ráða má af því að við
orðið Jongleur í dansk-íslenskri orðabók
Konráðs Gíslasonar (1851) er vísað án skýr-
inga til merkingar b) í orðinu Gjógler. Kon-
ráð þýðir Gjögler sem a) „sá sem lætur alls
konar skrípalátum“ og b) „trúður, loddari,
leikari", og fer hvor tveggja þýðingin ná-
lægt þeim neyðarlausnum sem gripið er til í
nútímamáli.3
Þótt Konráð geti þess ekki, þá vom um
hans daga til í málinu a.m.k. þrjú orð af
sama uppmna og ofangreind orð, nafnorðið
geglari, sögnin gegla og nafnorðið geglirí.
Ekki virðast þau þó hafa verið mjög
útbreidd. Tvö þeirra er að finna í Blöndals-
orðabók og bæði talin landshlutabundin:
gegla (þt. gegldi, „g. sig forvrænge An-
sigtet, göre Grimaser (Rang.)“, sjá viðbæti
bls. 1022) og ?geglirí („Overtro, Fordom
3 Hér má geta algengustu þýðinga á da. gdgler og þý. Gaukler: „loddari, trúður, skrípaleikari" (gogler, DIO-
1), „skemmtikraftur sem flytur efni af léttara taginu“ (gogler, DÍO-2), „loddari, trúður" (Gaukler, ÞÍO).
27