Jökull - 01.12.1967, Síða 63

unar á beitilöndum. Þátttakendur í báðum
þessum ferðum leituðu að Stórasjó. P. Nielsen
og félagar lians leituðu að Stórasjó í norður
frá Litlasjó, þar sem hann er sýndur á korti
Björns Gunnlaugssonar, en fundu ekki, en
Skaftfellingarnir töldu Þórisvatn vera Stórasjó!
Arangur þessara tveggja kiinnunarferða sýnir
ljóslega, að Stórisjór er mönnum týndur og sú
leit að honum, sem segja má, að staðið hafi síð-
an, hefur yfirleitt verið fólgin í tilraunum til
útskýringa á nöfnum og hugsanlegum nafna-
ruglingi.
Sá fyrsti, sem reynir að skýra hvarf Stórasjó-
ar sem afleiðingu af nafnaruglingi er Þorvaldur
Thoroddsen. í Ferðabók, þar sem hann er að
lýsa Veiðivötnum, segir hann m. a.: „Svo tekur
við stærra vatn, sem ég ekki hefi heyrt nafn
á, og því næst geysilangt vatn inn eftir öllu.
Það kalla Landmenn nú Litlasjó og er það þó
langstærst af öllum Veiðivötnum og líklega
nærri eins vatnsmikið eins og öll hin til sam-
ans. Mér er nær að halda, að þetta vatn sé
liinn eiginlegi Stórisjór, og ræð ég það meðal
annar af uppdrætti Björns Gunnlaugssonar...
Hinn rétti Stórisjór hefir orðið að Litlasjó, en
Litlisjór hefir týnt nafninu og orðið nafnlaus.“
Þorvaldur Thoroddsen kom til Veiðivatna.
sumarið 1889 og skrifaði mjög ýtarlega lýsingu
af ferð sinni. Þar segir hann m. a. þetta um
veiðitímann: „Það eru helzt Landmenn, sem
nú stunda veiði við vötnin, en langt er þangað
og torsótt, einkum vegna Tungnaár, sem oft
getur orðið ófær og alltaf er viðsjál. Menn fara
þangað um sláttinn. . . Hingað er aldrei farið
seint, því að um réttir getur Tungnaá orðið
ófær af grunnstingli og krapa, svo iirðugt er að
komast til byggða.“ - Þessar tilvitnanir lýsa
vel hinni miklu breytingu, sem orðið hefur á
veiðitímanum frá því í byrjun kalda loftslags-
tímabilsins, þegar farið var seint á haustin og
snemma á vorin.
Þorvaldur kallar vötnin Veiðivötn og segir
Landmenn eingöngu þekkja þau undir því
nafni og er það nafn nú algerlega einrátt.
I ritum kemur það ekki fyrir fyrr en á seinni
hluta 19. aldar í sambandi við skjalafölsun og
ritdeilur út af örnefnum í Njálu. Munum við
eftirleiðis nota Veiðivatnanafnið í þessari grein.
Arið 1925 birtust tvær hugleiðingar um Stóra-
sjó í Tímanum. Sú fyrri var eftir Guðmund
Árnason í Múla, en sú síðari eftir Fr. le Sage
de Fontenay sendiherra. — Pálmi Hannesson
rektor skrifaði grein í Náttúrufræðinginn árið
1955. Nefnist hún Sögnin um Stórasjó. Rekur
hann þar helztu heimildir um Stórasjó og ræðir
það, hvernig þessar sagnir séu til komnar. Hann
kemst að þeirri niðurstöðu, að annaðhvort sé
um að ræða annað nafn á Þórisvatni eða: „Að
sagnirnar um Stórasjó séu uppspuninn einn,
orðnar til fyrir áhrif frá nafni Litlasjávar.“ —
Aðrir hafa ekki fjallað um Stórasjó í rituðu
máli, en Sigurjón Rist vatnamælingamaður lét
þá skoðun í Ijós í Ríkisútvarpinu árið 1962, að
Stórisjór gjálpaði við Landeyjasancl, þ. e. a. s.
væri úthafið sjálft.
Okkar afskipti af Stórasjó hófust árið 1965,
er Haukur Tómasson jarðfræðingur var í Jökul-
heimum á leið að hugsanlegum stíflustæðum á
Tungnaá ofan Svartakróks. Pétur Sumarliðason
kennari var þá í Jökulheimum við veðurathug-
anir og lét þess getið við Hauk, að hann telcli
Stórasjó hafa verið farveg Tungnaár. Benti
hann á það, hversu vel lýsing Sveins Pálssonar
á við aðstæður í Tungnaárlægðinni niður frá
Jökulheimum.
Við skulum nú líta nánar á ferð Sveins Páls-
sonar árið 1795. Sveinn og fylgdarmaður hans
fóru um Rangárbotna og yfir Tungnaá hjá
Tangafossi og þaðan til Veiðivatna eftir nokkra
dvöl í Þóristungum við svanaveiðar. Er þeir
komu til Veiðivatna, skall á J)á versta veður með
roki og rigningu og síðar snjókomu og sandbyl.
Gat Sveinn af þeim sökum lítið farið um Veiði-
vatnasvæðið, og er lýsing hans á því að mestu
leyti byggð á frásögn fylgdarmannsins, sem var
þar vel kunnugur. Þar segir meðal annars:
„Helztu vötnin, sem vitað er um, eru þessi:
Stóri-Sjór, nyrztur og rnestur allra, vogskorinn
mjög og ef til vill samsettur úr mörgum smá-
vötnum. Nær hann lengra norður en menn
hafa farið. Austan og norðan að honum liggur
hár fjallsröðull, sem allra nyrzt endar í hátt
gnœfandi keilumynduðum tindi, sem enginn
veit deili á. Ef til vill er hann i Hágöngum
þeim, sem áður getur. Úr Stóra-Sjó rennur á
undir hrauninu suðvestur í Stóra-Fossvatn. . .
Til suðausturs rennur vatn úr Stóra-sjó í
Grænavatn, mikið stöðuvatn vestan undir háu
fjalli.. . í fyrndinni kvað samt mest að veið-
inni í Stóra-Sjó, en síðan hefur hún lagzt niður
vegna þess, að menn þóttust varir báta á norð-
anverðu vatninu og fleiri ummerkja eftir
JÖKULL 17. ÁR 297