Dagblaðið Vísir - DV - 16.12.2014, Blaðsíða 34

Vikublað 16.–18. desember 20142 Bækur
E
ftir að hafa fengið tvo þá
undarlegustu og undarleg­
ast neikvæðu ritdóma sem
ljóðabók hefur fengið í tæp­
an áratug hefur Kok eftir
Kristínu Eiríksdóttur verið tilnefnd
til Íslensku bókmenntaverðlaun­
anna. Hún stefnir í að verða með
umdeildari og umtalaðri skáldverk­
um nú á tímum þegar ljóðabækur
seljast illa og fá annars litla eða enga
umfjöllun.
Kok er samhverfa, að vísu ekki
sjónræn samhverfa en hljóðgildis­
leg samhverfa. Kristín hefur lýst því
í viðtali að titillinn skýrist meðal
annars af pælingum hennar á stað­
setningum tilfinninga. „Það er sorg
í kokinu, á meðan kvíði er frekar í
þindinni, mjóbakinu eða jafnvel
mjöðmunum, þunglyndi er svo doði
í höfðinu.“ Þessar hugmyndir koma
víða fram í bókinni.
Kok lýsir sambandi manns og
konu frá því þau kynnast og þar til
konan brýst undan valdi hans. Í lok­
in hillir þó undir mögulegt aftur­
hvarf til hins liðna með einhvers
konar sjálfsréttlætingu, og þannig er
bókin Kok kannski að nokkru leyti
samhverf eins og titillinn.
Ég nefndi í upphafi að Kok væri
ljóðabók en í ströngum skilningi
er það ónákvæmt. Kok er það sem
stundum er kallað bókverk, það er
að segja listaverk í bókarformi. Krist­
ín Eiríksdóttir er menntuð myndlist­
arkona og bókin er samanvafningur
texta og svarthvítra vatnslitamynda.
Myndirnar eru ekki myndskreyting
og textinn er ekki ljóðskreyting:
formin tvö mynda eina heild.
Þannig hefst bókin á mynd af
manneskju sem snýr baki í lesand­
ann. Á næstu síðu hefur hún snúið
sér ögn og mætir augum lesand­
ans. Eða hvað, er þetta önnur mann­
eskja? Þessi síðari virðist vera með
tagl en það kann að vera tálsýn. Ef
til vill er þessi óræðni til að ýta undir
þá túlkun að hinar tvær ólíku mann­
eskjur textans þrátt fyrir allt sam­
sami sig hvor annarri. Á næstu síðu
gýs upp úr opinni flösku, spýta er
tálguð, og þarna virðist vera eitthvert
egó sem æpir „ég“.
svörtum jakka fyrir
jakka klæddi þig úr
Þú breytir ekki annarri mann­
eskju, það er alltaf nýtt lag af sömu
fötum undir því efra. Það er ákveðinn
kostur við Kok að myndmálið er auð­
túlkað á köflum, einkum í fyrri helm­
ingi bókarinnar en þar á eftir fer sjálf
formgerð tungumálsins að leysast
upp og textinn verður torræðari.
Við sjáum pottaplöntur með ræt­
ur sem hafa vaxið neðan úr botni
pottanna, laufplanta og kaktus. Ef
til vill eru plönturnar tvær sem les­
andanum eru sýndar táknrænar fyr­
ir tvær ólíkar persónur. Kona stend­
ur ein á næstu opnu, sviplaus, hún
blæðir yfir síðuna. Hún er ekki heil.
Seinna sjáum við laufplöntuna í
moldarbing á gólfi, ónýta og dauða,
og enn síðar í bókinni segir:
Í EYÐIMÖRK VEX EITT BLÓM
EITT BLÓM SEM VEX
OG ÞAÐ DAFNAR OG ÞAÐ VEX
BLÖÐ ÞESS ÞYKK OG BÚSTIN
OG BLEIK
OG ÞAÐ DAFNAR OG ÞAÐ VEX
Hér virðist við fyrstu sýn vera
andstæða við pottaplönturnar sem
endað hafa í bing á gólfinu, en þegar
nánar er að gætt er aðeins eitt blóm
sem vex í eyðimörkum og það er
kaktus. Samband þeirra er eyðimörk
og hann er kaktus. Á meðan visnar
allt annað. Hún gefur honum ýmis­
legt en fær ekki nema holur í staðinn,
og til þess eins eru holur að fylla upp
í þær. Yfirborðsmennska einkenn­
ir allt. Saman eiga þau „líkan af lífi“
en hún sér allt frá hans sjónarhóli;
hún ber grímu frá honum sem stýr­
ir allri hennar veraldarsýn. Það eina
sem hún fær frá honum er botninn
úr flösku, filter, kveikur og lagstúfur á
heilann. Hann er maður sem „tálgar
spýtu að spæni“, hann brennir lífinu.
Hann er egóið og gjósandi flaskan.
Hann er hið hverfula en jafnframt
eina fasta element í hennar lífi. Og
hann stýrir henni algjörlega.
og doða og dofinn
og deyfa og drafa
og dvala og dulu
og dofa og daufur
og far eftir
sylgju
ég kenndi þér
mold
og suð
í blóði
er hljóð
Moldin er tákn um brotna blóm­
ið, hún hefur verið barin með belti,
doðinn og daufleikinn fylgir í kjöl­
farið. Streita fylgir með, neglurn­
ar klofna og þær eru sýndar blæð­
andi niður blaðsíðuna. Samt eru þau
helguð hvort öðru, „húðflúr af eilífð“
eins og segir, nafn hvort annars á lík­
ama hins – ekki síður varanlegt mark
en hið andlega.
Þau eru ósamrýmanleg:
og þú ert án ár
ég er með fleka
og þú ert án ára
ég er með síki
Myndasyrpa fylgir sem varpar
frekara ljósi með andstæðum form­
um: hann án ára (sýnt með fimm
deplum), hún með brú (hún held­
ur um andlit sitt), hann með fleka
(mynd af fleka), hún án ára (mynd af
ár), hann án brunns (mynd af stein­
hlöðnum brunni).
Það er eins og ástin aukist því nær
sem dregur endalokunum: reiðin
brýst fram og heimsmyndinni er
kollvarpað en treginn tekur við. Við
fáum mynd eins og af hjarta í faðm­
lögum við sjálft sig, ef ég á að fá
henni lýst á einhvern hátt. Og falleg,
tregablandin en fölskvalaus ást kem­
ur upp úr djúpinu:
þar sem allt getur verið augnlok
sígarettuglóð
lófi
höfum við feld og brennum bál
í snjósköflum
Jafnframt erum við minnt á
hinn veruleikann: manneskja ligg­
ur í hnipri úti í horni, hugur henn­
ar beinlínis lekur upp úr höfðinu og
út í loftið, samblandast því, hún er
á barmi örvæntingar. Hugurinn lek­
ur í lófana hennar. Allt er að leys­
ast upp: manneskjan inn í sjálfa
sig, hugurinn vellur út og ekkert
skilst lengur. Heimur þeirra er gerð­
ur úr gleri, hann er eftirmynd af
veruleika:
hendurnar úr gleri
kynfærin úr gleri
áform okkar úr gleri
loforðin draumarnir
gæludýrin úr gleri
ásjóna hvors annars úr speglagleri
og við blásum litlar lygar út í gleri
litlar tilgangslausar lygar út í
gleri
Svo lengi sem þau stara í myrkr­
ið eru þau ekki gleypt af því. Hér
birtist andstæða við skrímslateóríu
Nietzsches, að menn skuli gæta sín
að horfast ekki í augu við það því
annars verði þeir sjálfir skrímsli. Ef
til vill endurspeglar þessi uppsnúna
teóría veruleika ljóðmælanda: hún
er sjálf orðin samdauna og áttar sig
ekki á því, „og við lítum undan / við
lítum undan.“
Dregin er fram líking við ævintýr­
ið um Rapunzel og prinsinn sem klifr­
ar upp sítt hár hennar til að komast í
turninn til að bjarga henni. En hér er
enginn prins. Hælaskór liggja á víða­
vangi eins og táknmynd um að Ösku­
buska hafi aldrei fundið hann. Reynt
er að halda í það sem áður var en ekk­
ert er lengur og hvorugt þeirra er með
kok: hvorugt þeirra er fært um raun­
verulega sorg. Allt leysist upp, orðin
merkja ekki það sem þau eiga að gera.
ekki hella í glös
hita vatn
spyrja
segja
ekki
ekki horfa undan
ekki horfa beint
ekki
skilja
hlusta
vita
ekki
Það er ekki fyrr en ljóðmælandi
tekur sér hlutverk karlsins sem and­
ófið tekst, og til þess beitir Kristín
nánast hellisbúalíkingu: „ég var að
leika mann / þess vegna brá þér /
vegna þess að ég stóð upp / alltíeinu
/ kveikti eld / þess vegna brá þér.“ Og
þegar veröldin hefur verið afhjúpuð
sem fals kemur sannleikurinn fram:
veggirnir sjást ekki fyrir míniatúr-
um úr gleri
gólfin sjást ekki fyrir míniatúrum
úr gleri
loftin sjást ekki fyrir míniatúrum
úr gleri
og andóf hennar gagnvart honum
nær ofbeldisfullu hámarki:
andardráttur er hreyfing
varaðu þig
augnaráð er hreyfing
varaðu þig
hugsanir eru hreyfing
varaðu þig
Þá brotnar merkingarheimur
verksins í sundur, leysist upp, og
ný merking brýst fram. Hún endur­
heimtir sjálfa sig en hefur glatað
einhverju í leiðinni. Turninn hryn­
ur og ævintýrið er á enda en þegar
öllu er á botninn hvolft hefur ljóð­
mælandi ekki breyst, ekki frekar en
svartklæddi félagi hennar sem hún
fékk ekki breytt. Samhverfa verksins
verður ljós þegar þau klæða sig hvort
í annað og í aðra sem standa utan við
og þau hvert í annað koll af kolli eins
og babúska – þau eru öll samdauna í
þessu samfélagi og öll jafnábyrg fyrir
því sem hefur gerst.
Kristín Eiríksdóttir hefur frá upp­
hafi síns ferils haft sína eigin rödd og
farið sína eigin leið í listsköpun og á
því er Kok engin undantekning. Kok
er mjög rytmísk bók og því kjörin til
að lesa upphátt. Hún er falleg á af­
skaplega berskjaldaðan hátt en að
sama skapi, í andstöðu við yfirveg­
aðan textann, er efniviður hennar
ofsafenginn og erfiður.
Ég bið lesendur að hunsa stjörnu­
gjöfina. Stjörnur eru á engan hátt
merkingarbærar á sama hátt og lista­
verkin sem þær eiga á nánast yfir­
skilvitlegan hátt að ná að kjarna
einhvern veginn orðlaust. Ekkert
listaverk á skilið stjörnur. En Kok á
betra skilið en þau óskiljanlegu við­
brögð sem hún hefur vakið sums
staðar. Fyrst og fremst á hún skilið
umtal og ítarlegri greiningu en rýni
var fært að veita á þessum síðum.
Kristín Eiríksdóttir hefur gefið okkur
ögrandi bók, fallega en sorglega, sem
vonandi mun verða okkur umhugs­
unarefni í mörg ár enn. n
Arngrímur Vídalín
Að sjást ekki fyrir
míniatúrum úr gleri
Kok eftir Kristínu Eiríksdóttir er ein umtalaðasta ljóðabók síðari ára
Kok
Höfundur: Kristín
Eiríksdóttir
Útgefandi: Forlagið
„Hún er falleg á
afskaplega ber-
skjaldaðan hátt
Samanvafningur
texta og svarthvítra
vatnslitamynda Kristín
Eiríksdóttir hefur bæði
fengist við skrif og myndlist
og nú blandar hún formun-
um saman í bókverkinu Kok.
Mynd Sigtryggur Ari
Hægt að panta á www.rit.is
Bækurnar fást í bókaverslunum og garðvöruverslunum. Fossheiði 1 – 800 Selfoss
Sími 578-4800
Tvær grænar
í jólapakkann