Dagblaðið Vísir - DV - 23.12.2014, Blaðsíða 32

32 Menning Jólablað 23. desember 2014
Barnaníð og helgasta
belja íslenskra bókmennta
A
nnan í jólum verður ný
leikgerð af einu höfuð-
riti íslenskrar bókmennta-
sögu, Sjálfstæðu fólki eftir
Halldór Laxness, frumsýnd
í Þjóðleikhúsinu. Leikstjórinn er
spútnikkstjarna íslenskra sviðs-
lista þessa dagana, Þorleifur Örn
Arnarson.
Þorleifur Örn hefur á undanförn-
um árið vakið athygli fyrir leikstjórn
sína í hinum þýskumælandi heimi,
þar sem hann hefur meðal annars
tekist á við verk helstu dýrlinga
þýskra sviðslista, svo sem Bertholts
Brecht og Richards Wagner. Hann
er bókstaflega alinn upp í íslensku
leikhúsi, sonur Þórhildar Þorleifs-
dóttur leikstjóra og Arnars Jónssonar
leikara, útskrifaðist úr leiklistardeild
LHÍ árið 2003 en lauk svo námi í leik-
stjórn frá Ernst Busch-leiklistarhá-
skólanum í Berlín árið 2009.
Hann stimplaði sig rækilega inn
í íslenskt sviðslistalíf í fyrra með
óvenjulegri uppsetningu á Englum
alheimsins, en leikgerðina vann
hann ásamt Símoni Birgissyni. Nálg-
unin þótti nýstárleg og fersk og hlaut
verkið meðal annars Grímuverð-
launin sem besta leikritið og var sýnt
í beinni útsendingu í Ríkissjónvarp-
inu. Þorleifur segir að einnig verði
tekist á við áleitnar spurningar í leik-
gerðinni af Sjálfstæðu fólki, þessari
helgustu belju íslenskra bókmennta.
Bjartur í Icesave-málinu
„Nálgun okkar á Engla alheimsins
sneri upp á ákveðna hefð bæði í leik-
gerðasmíð og leikstjórn og hvernig
og leikstjórasmiðir, leikstjóri og leik-
hópur vinna saman. Okkur fannst
spennandi að halda þeirri vinnu
áfram,“ segir Þorleifur en ásamt hon-
um eru það Símon Birgisson, Atli
Rafn Sigurðarson og Ólafur Egill Eg-
ilsson sem standa að leikgerðinni að
Sjálfstæðu fólki.
„Ég hef lengi hugsað að það væri
spennandi að takast á við verk-
ið. Mér fannst gaman að reyna frá-
sagnarhefðina á þetta verk – er þetta
ekki heilagasta belja íslenskra bók-
mennta? Svo hefur hugmyndunum
um Bjart í Sumarhúsum verið mik-
ið velt upp í pólitískri umræðu, þær
koma ofsalega sterkt inn í hruninu, í
kjölfar hrunsins, Icesave-málinu og
hafa ansi mikil áhrif inn í íslenska
samfélagsumræðu. Að mörgu leyti er
Bjartur í Sumarhúsum persónugerv-
ingur Íslands sjálfs í alþjóðlegu sam-
hengi og bardaga okkar sjálfra til að
vera sjálfstæð í okkar samhengi. Í
þessu andrúmslofti sem ríkir á Ís-
landi í dag, þar sem við erum að
púsla saman okkar eigin sjálfsmynd
eftir pólitískt, samfélagslegt og efna-
hagslegt hrun, er ofboðslega mik-
ilvægt fyrir leikhúsið, sem leiðandi
samfélagslegan miðil, að velta upp
spurningum og nota til þess þann
hluta menningararfsins sem er
hornsteinn í samfélagsvitundinni
og sjálfsmyndarbyggingunni,“ segir
Þorleifur.
Trúr kjarna bókarinnar
Í þetta skiptið dró Þorleifur sig að
mestu leyti úr leikgerðarferlinu
og einbeitti sér enn frekar að leik-
stjórninni á meðan leikararnir Ólaf-
ur og Atli tóku virkari þátt í hand-
ritsgerðinni. Hann segir að þannig
sé verkaskiptingin skýrari. Það er
þó ekki þannig að verkið sé meitlað
í stein upp úr hugmynd leikstjórans
heldur fá leikarar frelsi til að leika
sér innan ákveðins ramma sem leik-
gerðasmiðirnir og leikstjórinn móta.
Það má segja að í Englum al-
heimsins hafi hópurinn hreinlega
unnið nýtt verk með bók Einars Más
sem grunn, í stað þess að hengja sig
í smáatriði textans eða sögunnar.
„Það má deila um hvað það þýðir að
vera trúr verki, en ég myndi segja að
í Englum alheimsins höfum við ver-
ið gríðarlega trúir kjarna bókarinnar.
Við vorum ekkert endilega bara trú-
ir texta höfundarins heldur vorum
við trúir áætlan hans. Leikhúsið er
sinn eigin miðill og það er hættulegt
ef maður hugsar að tilgangur leik-
hússins sé að vera trúr öðrum miðli,
að leiksýningin eigi að gangast upp
í þær hugmyndir sem fólk hefur nú
þegar af einhverju verki. Það er engin
ástæða til að búa til leikverk upp úr
bók ef þú ætlar að taka söguna og
bæta engu við hið bókmenntalega,“
segir Þorleifur.
Nokkur gagnrýni hefur kom-
ið fram á hinn íslenska vetur í Þjóð-
leikhúsinu og bent á að ekki hafi
verið lögð nægileg áhersla á ritun
nýrra íslenskra leikverka á meðan
verið er að reyna að troða klassísk-
um bókmenntum inn í ramma leik-
sviðsins. „Að mörgu leyti myndi ég
segja að það væri réttmæt gagnrýni
á þær leikgerðir sem hafa verið gerð-
ar í íslensku leikhúsi. En ég held að
það sé að breytast: Englar alheims-
ins fékk verðlaun sem leikrit ársins,
það er í fyrsta skipti sem leikgerð
fær þessi verðlaun. Við höfum alltaf
litið á þetta sem að smíða leikrit frá
grunni, nema bara að efniviðurinn
er skáldverk. Það má velta því fyrir
sér hvort gagnrýnin sé ekki réttlæt-
anleg gagnvart natúralískari hefð-
inni, en ef ég svara fyrir mitt leikhús
þá er hún það ekki.“
Vill hrífa fólk með
„Mér finnst gaman að búa til
spennandi leikhús, það er tölu-
verð stemming í Þýskalandi fyrir
því að búa til ofsalega leiðinlegt
leikhús úr þessari nálgun. Ég fer á
þannig verk og ég velti fyrir mér: fyr-
ir hvern í ósköpunum er þetta? Það
hefur enginn gaman af þessu. Ég
hef alltaf einsett mér í leikhúsinu
að gera það sem hefur fagurfræði-
legan, frásagnarlegan og upplifunar-
legan slagkraft og hrífur fólk með sér.
Mér finnst skipta miklu máli að þetta
sé gert í samræðu við áhorfendur
en ekki yfir hausunum á þeim. Þar
stend ég á svolítið skemmtilegum
flekaskilum, af því að ég kem úr nat-
úralískari hefð hef ég ákveðna inn-
byggða þörf til frásagnarinnar sjálfr-
ar, svo fer ég með það inn í ákveðna
konseptlega nálgun Þýskalands.
Þannig er ég að blanda saman stílum
á hátt sem mjög fáir eru að gera.“
Bæði Bertholt Brecht og Halldór
Laxness voru mjög einarðir sósíal-
istar og varð pólitísk afstaða þeirra
mikilvægur hluti af listsköpun
þeirra. Finnst þér pólitíkin eiga að
spila hlutverk í leikhúsinu?
„Þótt ég hafi byrjað ferilinn mjög
pólitískt þá kláraði ég það bara á ein-
hverjum tímapunkti og fór að þykja
það alveg ofboðslega leiðinlegt. Mér
fannst það yfirborðskennt og mér
fannst ég vera að setja sjálfan mig í
hálfgert dómarasæti yfir ákveðnum
hugmyndum og ekki síst yfir áhorf-
endum: að minni túlkun væri lokið
og síðan gætir þú einhvern veginn
tekið afstöðu til þessarar túlkunar.
Það gerir sjálfan mig svo mikilvægan.
Einhvern tímann áttaði ég mig bara á
því að það væri ekki málið með leik-
húsið. Hins vegar eru góðir höfundar
þannig að pólitík þeirra felst yfirleitt
í samfélagslega samhenginu og að
þessu leyti er Sjálfstætt fólk gríðar-
lega pólitísk bók. Við fundum það
þegar við fórum að æfa þetta hvað
þessi texti er í raun nútímalegur. Það
er bara eins og þú takir þetta úr blöð-
um dagsins í dag. Kannski er mann-
kynssagan spírall og stundum er
snertiflöturinn bara algjör: þeir óska
eftir næsta stríði á meðan við óskum
eftir næsta góðæri. Það er samt ekki
heldur eins og maður sé bara hlut-
laus eða hafi enga skoðun – en ef það
er eitthvað sem vantar ekki á Íslandi
eru það fleiri skoðanir, það er ekkert
land í heiminum sem hefur jafn mik-
inn áhuga á skoðunum. Þannig að ég
er kannski frekar að reyna að setja
þetta í samfélagslegt, heimspekilegt
og jú kannski pólitískt samhengi, í
víðari merkingu þess orðs.“
Barnaníðingurinn Bjartur?
Meðal spurninga sem verður tek-
ist á við í verkinu er atriðið í bók-
inni þar sem Bjartur virðist þukla á
13 ára fósturdóttur sinni, Ástu Sól-
lilju. „Lestur á þessu verki árið 1999
og 1972 og svo þegar það kom hefur
alltaf haldist í hendur við samfélags-
andann. Með allar þessar uppljóstr-
anir, konur sem hafa verið að koma
fram á undanförnum árum, Breiða-
víkurdrengina og svo framvegis þá
kemst þú ekkert upp með það leng-
ur að vera með svona senu án þess
að taka afstöðu til hennar. Ef þú tækir
ekki afstöðu til þess væri það í sjálfu
sér mjög pólitísk afstaða – í víðtæk-
um skilningi þess orðs. Þá ertu að
taka þátt í að hylja yfir,“ segir Þorleif-
ur.
„Aftur á móti er bara allt önnur
spurning hvort maður lesi Bjart í
Sumarhúsum á þessum tímapunkti
í verkinu sem barnaníðing. Það er
bara mjög flókin spurning. Ég held
að það sé óumdeilanlegt í lestri ís-
lenskra laga, ef sannaðist á hann að
fara með hönd að lífi 13 til 14 ára
stúlku, hvað þá fósturdóttur sinnar
þá er það misnotkun. Þetta er skýrt.
En ég meina, Júlía í Rómeó og Júlíu
er líka 14 ára á meðan hann er ekki
svo ungur. Tæknilega séð er það líka
misnotkun, en við samþykkjum það
af því að við skiljum aðstæður. Og
hverjar eru aðstæður Bjarts og Ástu
Sóllilju? Þetta er fullkomlega ást-
laust fólk, fólk sem lifir í svo hræði-
lega hörðum heimi að það er aldrei
pláss fyrir hlýju, aldrei pláss fyrir
ást, aldrei pláss fyrir nánd, en það
er óumdeilanlegt að þau elska hvort
annað. Hún er eina manneskjan sem
hann kynnist í lífinu sem hann raun-
verulega elskar, það vill svo til að
hún er ekki dóttir hans. Þegar þau
yfirgefa Sumarhús og fara til bæjar.
Það að hann rugli í andartak saman
ást föður til dóttur og ást manns til
konu, sem hann hefur hvorugt feng-
ið að upplifa í raun og veru, er hægt
að sjá og skilja, að ég held. Mér finnst
þetta augnablik ekki vera einvítt þó
að auðvitað séu til þeir sem vilja
bara lesa þetta bókstaflega. Auðvitað
myndi ég heldur ekki standa upp og
segja: „fólk má leita á börn sín.“ En
leikhúsið er staður þar sem við get-
um oft litið handan svarts og hvíts og
skoðað hluti í víðara og manneskju-
legra samhengi. Ég hef áhuga á að
nýta þessa samræðu til að stækka
sjóndeildarhringinn. Hvort sem það
er samfélagslega eða persónulega
eins og þetta augnablik í verkinu. Ég
væri líka alveg til í að gera leiksýn-
ingu þar sem Adolf Hitler væri ekki
bara skrímsli,“ segir Þorleifur. n
Þorleifur Örn Arnarson leikstýrir Sjálfstæðu fólki eftir Halldór Laxness
„Ef það er eitthvað
sem vantar ekki á Ís-
landi eru það fleiri skoðanir.
Kristján Guðjónsson
kristjan@dv.is
Persónugervingur þjóðarinnar
Bjartur í Sumarhúsum er líklega ein allra
þekktasta og umtalaðasta persóna ís-
lenskrar bókmenntasögu. Mynd eddI@InTerneT.Is