Skólavarðan - 01.08.2001, Blaðsíða 4

Í vetur áttu framhaldsskólakennarar í sinni lengstu kjaradeilu eftir
að þeir fengu verkfallsrétt um miðjan níunda áratuginn ásamt öðr-
um ríkisstarfsmönnum. Verkföll eru neyðarúrræði sem enginn
grípur til að gamni sínu. Það er aðferð til að sýna alvöru máls þeg-
ar allar bjargir eru bannaðar, þegar fólki er svo misboðið að ekki
verður lengur við unað. Að því leyti eru
verkföll virðingarverð; stétt sem hefur
döngun í sér til að fara í verkfall hefur
einnig sjálfsvirðingu til að sinna starfi sínu
með reisn.
En þetta er bara ein hlið á málinu. Verkfall er aðeins leið í kjara-
baráttu og henni þarf að gefa inntak og merkingu. Rökstyðja þarf
þær aðgerðir sem gripið er til og renna haldbærum stoðum undir
þann málstað sem hafður er í frammi. Í þessu ljósi er athyglisvert
að rifja upp rökin eins og þau voru í upphafi, fyrir hálfum öðrum
áratug. Framhaldsskólakennarar voru þá í samfloti við BHMR og
krafan hljóðaði upp á markaðslaun.
Rökin um markaðslaun eru tvíeggjuð. Eðli málsins samkvæmt
miðast þau við framboð og eftirspurn, þau eru háð markaðsaðstæð-
um og hækka þegar vel árar en lækka í harðæri. Þetta munu margir
á einkamarkaði hafa upplifað undanfarið. En þess er skemmst að
minnast að mörgum fagstéttum hefur reynst erfitt að finna raun-
hæfa markaðsviðmiðun. Það er auðvelt fyrir stéttir sem vinna bæði
í einka og opinberum geira eins og lögfræðingar og viðskiptafræð-
ingar. Aðrir eru aðeins í opinberri þjónustu,
til dæmis kennarar og heilbrigðisstarfs-
menn. Sem betur fer, segja margir núna á
tímum markaðsvæðingar í heilbrigðisþjón-
ustu og menntakerfi. Eða ber kannski að
fagna einkarekstri í menntakerfinu? Er nú
loks að fæðast sú beinharða markaðsviðmið-
un sem kennara hefur svo lengi skort?
Nei, þetta er ekki hugsað sem útúrsnún-
ingur á málflutningi kennara. Ég veit vel að
markaðsrökin miðast við stéttir í einkageira
með sambærilega ábyrgð, hæfni og mennt-
un. Markaðurinn kærir sig hins vegar koll-
óttan um formlegar prófgráður. Þar eru
margir ofmetnir til launa og aðrir vanmetn-
ir, miðað við hæfni og ábyrgð. Nægir þar að nefna kannanir sem
sýna að órökstuddur launamunur eftir kynferði sé síst minni og
jafnvel meiri í einkageira en opinberum. Markaðurinn er nefnilega
ekki alvitur heldur þröngsýnn og óupplýstur. Fyrir kjarabaráttu
þýðir þetta að ekki er bæði sleppt og haldið. Sú aðferð að byggja
launakröfur á menntun og hlutlægu mati á inntaki starfa er við-
leitni til að renna faglegum stoðum undir baráttuna. Hún byggist á
þeirri forsendu að mennt sé máttur og að aukin menntun kennara
auki hæfni þeirra. Sú forsenda er mikilvæg fyrir stétt sem vinnur
við að mennta aðra og í raun kannski eina leiðin til að gera starf
hennar trúverðugt.
Fleiri sjónarmið í sama anda hafa komið upp. Árið 1997 komu út
hagfræðikannanir sem sýndu að arðsemi menntunar væri neikvæð,
- og neikvæðari fyrir opinbera starfsmenn en starfsmenn í einka-
geira. Á mannamáli þýðir það að maður „tapar“ á að mennta sig og
ríkisstarfsmenn meira en aðrir. Náskylt þessum hugmyndum er
hugtakið atgervisflótti sem sagður var brostinn á vegna slakra
kjara. Eins og markaðslaunakrafan er atgervisflóttinn tvíbent rök-
semd. Hvaða skilaboð gefur stétt sem talar svona um sjálfa sig?
Væntanlega að allt almennilegt fólk sé horfið til betur launaðra
starfa og eftir séu aðeins metnaðarlausir tréhestar. Þessar röksemd-
ir geta snúist upp í andhverfu sína. Ef atgervisflótti hefur hrakið
hæfasta fólkið í burtu er líklega vanhæfasta fólkið eftir, sem aftur
grefur undan kröfum um að greiða sérstaklega fyrir hæfni.
Sem betur fer meta margir starf sitt það mikils að þeir eru því
trúir þótt kjör séu tímabundið lakari en góðu hófi gegnir. Þetta
held ég eigi við um stóran hluta kennarastéttarinnar og margar
heilbrigðis- og umönnunarstéttir. Þetta má líka nota sem rök í fag-
legri baráttu. Í kjarasamningum sjúkrahúslækna er að finna hug-
takið helgunarálag sem er umbun til þeirra sem standast freistingar
einkarekstrar og helga sig sjúkrahúsvinnu. Þótt aðstæður kennara
séu aðrar en lækna má kannski halda hugmyndinni til haga. Því að
þegar allt kemur til alls er hollusta við starf sitt, faglegur áhugi og
umhyggja fyrir skjólstæðingum sterkari og haldbetri rök í faglegri
baráttu en talið um markaðslaun og atgervisflótta.
Þorgerður Einarsdóttir
Höfundur er félagsfræðingur og stundar kennslu og rannsóknir
í kynjafræði við Háskóla Íslands. Hún er gift og á þrjú börn.
Markaðslaun, atgervisflótti
og sjálfsvirðing
Ges
task
r i f
Hvaða skilaboð gefur
stétt sem talar svona um
sjálfa sig? Væntanlega
að allt almennilegt fólk
sé horfið til betur laun-
aðra starfa og eftir séu
aðeins metnaðarlausir
tréhestar.
5