Fréttatíminn - 09.09.2016, Blaðsíða 24

24 | FRÉTTATÍMINN | Föstudagur 9. september 2016
Panamalekinn
Hvers vegna svona sterk viðbrögð?
U
ndanfarið hefur kviknað nýtt líf í um-
ræðunni um svokölluð Panamaskjöl og
eftirmál frægs Kastljóssþáttar frá því í
vor. Fyrrverandi forsætisráðherra opn-
aði þá umræðu að nýju og hafa margir
tekið þátt í að halda henni gangandi.
Í sjálfu sér mælir margt með því að upplýsingarnar
sem komu fram í kjölfar Panamalekans séu ræddar á
ný eftir nokkurt hlé þegar fjarlægð er komin á þessi
mál. Og þá er ágætt að sem flest sjónarmið komi fram
ef þau eru málefnalegt innlegg fremur en afneitanir,
þrætur eða viljandi þögn um mikilvæg atriði. Það er
eðlilegt að ólíkar skoðanir séu um innihald skjal-
anna og atburðina sem birting þeirra leiddi til. Hvert
rökræða þessara ólíku skoðana leiðir okkur skiptir
meginmáli á næstu misserum.
Þar sem við tókum þátt í fjölmiðlaumræðu síðast-
liðið vor um upplýsingar um fé í skattaskjólum fannst
okkur áhugavert að skoða svör okkar og viðbrögð
að nýju og birta hugleiðingar okkar í þessari grein.
Hvaða afleiðingar hefur það þegar fjöldi framámanna
hefur gert ráðstafanir til að geyma fé sitt eða hluta
þess í skattaskjólum? Hvert er vandamálið og hvað
getum við lært af Panamaskjölunum?
Eitt af því sem kom í ljós tiltölulega snemma þegar
málið fór á flug síðastliðið vor var að líklega væru
þessi félög og ýmsar ráðstafanir tengdar þeim ekki
lögbrot. Sú mynd hefur breyst lítið. Málið var strax á
fyrstu stigum þess og æ síðan öðru fremur dæmi um
siðferðilegt álitamál. Tilraunir til að hamra á því að
Birting Panamaskjalanna
varð vendipunktur í ís-
lenskum stjórnmálum og
um þau er enn deilt. Hvað
drógu skjölin fram? Var
ámælisvert hvernig þau
voru birt? Vilhjálmur Árna-
son og Henry Alexander
Henrysson reyna hér að
draga fram um hvað málið
snýst og hvað það segir
um samfélagið okkar.
enginn hafi aðhafst nokkuð ólöglegt og enginn glæp-
ur hafi verið framinn hafa afvegaleitt umræðuna og
drepið málinu á dreif. Vissulega komu fram ásakanir í
byrjun um lögbrot en oft voru þau dæmi um vanstill-
ingu fremur en ígrundað framlag. Eitt af því sem við
lærðum af Panamalekanum var hversu mikilvægt það
er að halda stillingu og vanda til greiningar þegar sið-
ferðilegar spurningar vakna.
Um hvað snúast þessar siðferðilegu spurningar?
Hér er mikilvægt að greina á milli tveggja megin-
sjónarhorna um hvað uppljóstranirnar drógu fram.
Víðara sjónarhornið snertir þá gjá milli almennings
og auðmanna sem enn og aftur blasti við landsmönn-
um. Gjáin hefur verið til staðar og líklega hafa flestir
getið sér til um tilvist hennar og eðli, en í hvert sinn
sem fréttir berast sem varpa ljósi á þessa gjá eykur
það sterkar kenndir hjá almenningi eins og vantraust,
tortryggni, reiði og vonbrigði. Þessar geðshræringar
voru skiljanlega sterkar þar sem stutt er liðið frá
hruni og sárin frá þeim tíma ýfast upp.
Þessi gjá myndaðist ekki úr lausu lofti. Skipulega
var búið í haginn fyrir háttsemi af þessu tagi á bólu-
árunum fyrir hrun. Þegar talað er um „siðrof“ á þeim
árum er einmitt vísað í slíkar skipulegar aðgerðir þar
sem vissum hópum í samfélaginu stóð til boða annars
konar ráðstafanir í sínum fjármálum heldur en al-
menningi. Þess vegna er villandi að einblína á græðgi
þeirra einstaklinga sem í hlut eiga. Hugarfar mótað-
ist, fagmenn og fjármálastofnanir notuðu þekkingu
sína og sambönd til að greiða fyrir háttseminni og
löggjafinn treysti sér ekki til að setja henni skorð-
ur. Þarna var um að ræða hegðun sem grefur undan
velferðarsamfélaginu. Fjármunir sem áttu að fara í
sameiginlegan kostnað við að reka siðað samfélag
gátu horfið í kjölfar þess að þeir voru fluttir í skatta-
skjól. Einnig grefur þessi háttsemi undan heilbrigðum
viðskiptaháttum og samkeppni – undan sjálfu mark-
aðssamfélaginu sem öðru fremur hefur áhrif á kjör
almennings.
V
iðtekið svar er að skyldur einstaklinga
við samfélagið geti ekki verið aðrar en
þær sem festar eru í lögum og því sé
fólki frjálst að haga einkafjármálum sín-
um á þann hátt sem það kýs sjálft innan
ramma laga og reglugerða. Þetta viðhorf
byggir á misskilningi. Samfélagið tryggir okkur fjöl-
mörg réttindi til athafna og gæða. Þessum réttindum
fylgja ákveðnar skyldur. Dæmi um slík réttindi eru
leyfi til að setja hluta okkar umsvifa í einkahlutafélög
sem takmarka persónulega ábyrgð. Ekki er siðferði-
lega verjandi að misnota þessi réttindi þótt löggjafinn
kunni að eiga erfitt með að girða fyrir margs kon-
ar misnotkun. Dæmi um skyldur sem rétturinn til
takmarkaðrar ábyrgðar leggur okkur á herðar er að
fullkomið gagnsæi sé til staðar um reksturinn og all-
ar upplýsingar, s.s. ársreikningar, liggi opinberlega
fyrir. Skattaskjól virðast fyrst og fremst eiga tilvist
sína þeim að þakka sem vilja ekki gangast við þessum
skyldum við samfélag sitt.
Seinna meginsjónarhornið er þrengra og snertir
annars konar skyldur. Það fólk sem hefur verið falið
að gæta almannahagsmuna eða koma fram fyrir
hönd þjóðarinnar hefur til að bera mikilvægar hlut-
verkabundnar skyldur. Við eigum í engum vandræð-
um með að herma slíkar skyldur upp á ákveðnar
starfsstéttir, t.d. þær sem sinna sjúklingum, börn-
um og öðrum viðkvæmum hópum, en við gleymum
oft að öllum hlutverkum fylgja ákveðnar skyldur í
ljósi þeirra réttindi og valda sem tengjast hlutverk-
inu. Kjörnir fulltrúar verða að gangast við ákveðnum
skyldum þegar þeir taka við hlutverkum sínum. Þeir
bera annars konar ábyrgð en almenningur enda eru
völd þeirra og áhrif annars eðlis. Hér gengur ekki að
nota þá vörn sem oft er gripið til um að eitthvað tíðk-
ist svo víða í samfélaginu hvort sem er, eða að ósann-
gjarnt sé að gera meiri kröfur til kjörinna fulltrúa en
til almennings. Þeim sem gæta almannahagsmuna
ber að sýna gott fordæmi í þessu tilliti.
Ítarlegar reglur um skráningu á fjárhagslegum
hagsmunum sem ætlað er að forða hagsmunaárekstr-
um eiga sér rætur í þessum hlutverkabundnu skyld-
um. Það er aldrei hægt að sjá allar mögulegar aðstæð-
ur fyrir við skráningu slíkra reglna og því er brýnt
að allir geri sér grein fyrir þeirri meginhugsun sem
liggur þeim til grundvallar. Það er mikilvæg forsenda
þess að kjósendur geti lagt mat á athafnir þeirra sem
ætlað er að gæta þjóðarhags að upplýsingar liggi fyrir
um hagsmunatengsl sem truflað gætu það hlutverk.
Það grefur undan trúverðugleika kjörinna fulltrúa
og þar með undan lýðræðissamfélaginu að þeir leyni
eignarhaldi og hagsmunatengslum.
Enski heimspekingurinn John Stuart Mill komst svo
að orði í höfuðriti sínu Nytjastefnunni að flest okkar
þurfi ekki „að hyggja að neinu öðru en einkahag og
hagsmunum eða hamingju fáeinna einstaklinga“.
Fæst okkar þurfi að taka ákvarðanir með hagsmuni
almennings í huga og því sé það í raun „þeir einir sem
hafa áhrif á þjóðfélagið í heild með breytni sinni sem
þurfa allajafna að hugsa svo stórt“. Kjörnir fulltrú-
ar þurfa að hugsa stórt. Svo einfalt er það. Reyndar
bætir Mill því við, og talar til stærri hóps, að það sé
„ósamboðið vitibornum manni að gera sér þess ekki
fulla grein að athöfnin sem um ræðir væri skaðleg ef
hún væri almennt stunduð og þess vegna beri honum
skylda til að forðast hana.“
H
ér erum við komin að kjarna máls-
ins. Sú reiði sem blossaði upp í kjölfar
uppljóstrana um það fé sem geymt er
í félögum í skattaskjólum á sér ræt-
ur í því að fólk gerir sér grein fyrir
því að þetta er háttsemi sem grefur
undan innviðum samfélagsins. Siðfræði verður að
taka tillit til undantekninga frá öllum meginreglum,
undantekninga sem eiga sér rætur í því hve flók-
in mannleg tilvist er. Einstaka viðskipti í alþjóðlegu
umhverfi geta kallað á tilvist aflandsfélaga. Þar er um
undantekningu að ræða sem staðist getur skoðun.
En kjörnir fulltrúar geta ekki gert kröfu um að slík
undantekning eigi við um þá eða fjárhagslega hags-
muni þeirra. Þeir þurfa „að hugsa stórt“, eins og Mill
komst að orði, og ekki fela sig á bak við orðalag reglna
þegar hugsunin á bak við reglurnar blasir við. Það
er ágæt vísbending um réttmæti undantekninga að
menn geta gengist við háttseminni opinberlega og
þurfi ekki að leyna henni. En meginhvati þeirra sem
geyma fé í skattaskjólum virðist einmitt vera að leyna
eignarhaldi og minnka skattbyrði, þ.e. framlag sitt til
sameiginlegra sjóða sem gerir okkur kleift að deila
saman gæðum og byrðum samfélagsins.
Þó er það góðs viti að þetta mál hafi komið upp á
yfirborðið. Samfélög mega ekki líta svo á að vandinn
felist í því að leyndarmál afhjúpist. Uppljóstranirnar
geta orðið heillaskref ef við viðurkennum vandann
og þeir framámenn sem hafa geymt fé í skattakjólum
gangast við því að framferði þeirra gæti verið skaðlegt
ef það væri almennt stundað. Kjörnir fulltrúar þurfa
að spyrja sig hvort slík háttsemi samrýmist skyldum
þeirra og ábyrgð gagnvart almenningi. Meginspurn-
ingin er hver næstu skref verða. Munu afneitanir
halda áfram, verður tekist á með innihaldslausum
yfirlýsingum og hártogunum? Mun okkur bera gæfa
til að gangast við hinum siðferðilega vanda sem felst
í tilvist aflandsfélaga og reyna að takmarka þá hvata
sem eru í umhverfinu til þess að ástunda háttsemi af
þessu tagi? Munu kjörnir fulltrúar ígrunda hlutverka-
bundnar skyldur sínar í ríkara mæli? Viðbrögð næstu
mánaða, m.a. vegna kosninga núna seinna í haust,
verða mikilvægur prófsteinn á íslenskt lýðræðissam-
félag.
Vilhjálmur
Árnason,
prófessor í
heimspeki,
og Henry
Alexander
Henrysson,
aðjunkt í
heimspeki.
„Tilraunir til að hamra á því
að enginn hafi aðhafst nokkuð
ólöglegt og enginn glæpur hafi
verið framinn hafa afvegaleitt um-
ræðuna og drepið málinu á dreif.“
Munndreifitöflur
250 mg
Pinex®
Smelt
H
V
ÍT
A
H
Ú
S
IÐ
/
A
ct
av
is
5
1
1
0
7
2