Fréttablaðið - 02.02.2017, Blaðsíða 26

Síðustu ár höfum við helgað febrúar GoRed verkefninu, en það er átak til að minna
sérstaklega á konur og hjarta- og
æðasjúkdóma. Í ár viljum við ekki
einungis nýta febrúarmánuð til að
minna á konur og hjartasjúkdóma,
heldur einnig nota tækifærið og
fjalla um heilaæðasjúkdóma/heila-
slag og forvarnir hjarta- og æðasjúk-
dóma bæði hjá konum og körlum. Í
annarri viku febrúar verður áhersla
á meðfædda hjartasjúkdóma, en
ólíkt t.d. kransæðasjúkdómi og
heilaslagi eru þeir sjúkdómar ekki
lífsstílstengdir, heldur tilkomnir
vegna byggingagalla í hjarta- og
blóðrásarkerfi.
Þótt mikið hafi áunnist og tíðni
hjartaáfalla hafi lækkað verulega
frá því þegar hún var hvað hæst um
1980 eru hjarta- og æðasjúkdómar
ein af algengustu dánarorsökum
Íslendinga. Þetta er sorglegt, ekki
síst í ljósi þess að með fyrirbyggj-
andi aðgerðum er hægt að seinka
eða koma í veg fyrir hjarta- og
heilaáföll og þar með skerðingu á
lífsgæðum, fötlun, óvinnufærni og
ekki síst ótímabær dauðsföll.
En ef við byrjum á konunum.
Hvað er svona öðruvísi við hjarta-
og æðasjúkdóma kvenna að það
þarfnist sérstakrar umfjöllunar?
Hvatinn að baki þeirri umfjöllun er
margþættur. Í fyrsta lagi má nefna
að fjöldinn allur af konum veikist
eða deyr af völdum hjartasjúkdóma
og heilaáfalla, en samt er eins og
konur geri sér fremur litla grein fyrir
áhættunni eða sjúkdómseinkenn-
um. Í öðru lagi þá er hægt að draga
úr líkunum á þessum sjúkdómum
með aðgerðum tengdum lífsstíl og
í þriðja lagi er þörf á frekari rann-
sóknum á konum og hjarta- og æða-
sjúkdómum.
Konur og karlar eru að vissu
marki líffræðilega ólík og það end-
urspeglast einnig í hjarta- og æða-
kerfi þeirra. Sem hópur eru konur
til að mynda 10-15 árum eldri en
karlar þegar þær fá hjartaáfall,
en hjá konum með áunna sykur-
sýki hverfur þetta „forskot“ ef svo
mætti kalla. Hjá báðum kynjum
er æðakölkunarsjúkdómur (upp-
söfnun fitu, bólgufruma og kalks í
æðavegginn) langalgengasta orsök
hjartaáfalls eða kransæðastíflu.
Borið saman við karla eru konur oft
með minna útbreiddar breytingar
í kransæðum, eða jafnvel litlar sem
engar, þegar þær fá hjartaáfall. Þær
eru einnig líklegri til að fá heilaslag
við gáttatif en karlar og einkenni
hjartabilunar án þess að vera með
skertan samdrátt í hjartavöðva. Í
seinni tíð hafa fleiri tilfelli brodd-
þensluheilkennis, eða „takot-
subu (broken heart syndrome)“
greinst einkum hjá miðaldra eða
eldri konum. Um er að ræða bráða
hjartabilun með einkennum sem
líkjast hjartaáfalli en sjúkdómurinn
orsakast ekki af kransæðasjúkdómi
og hefur ótvíræð tengsl við andlegt
eða líkamlegt álag, eins og til dæmis
ástvinamissi eða mikla sorg öðru
tengda. Af þeim sökum var nýlega
stungið upp á að nefna þetta ástand
„harmsleg“.
Konur finna fyrir
öðrum einkennum
Brjóstverkur er þekktasta einkenni
hjartaáfalls eða kransæðastíflu og
er honum gjarnan lýst sem þungri
pressu á brjóstið, oft með leiðni
upp í háls eða handlegg. Þessu fylgir
stundum kaldur sviti, ógleði eða
yfirlið. Konur virðast oft á tíðum
finna fyrir öðrum einkennum við
hjartaáfall en karlar. Þær kvarta
undan andþyngslum eða mæði,
þreytu, ógleði, meltingar- eða hjart-
sláttartruflunum frekar en brjóst-
verk. Þær lýsa einnig brjóstverknum
oft sem meira stingandi en þungum.
Það getur því verið vandasamt fyrir
konuna sem á í hlut og jafnvel heil-
brigðisstarfsmenn að greina af
hvaða toga einkennin eru, ekki síst
ef um er að ræða unga konu. Þetta
getur verið orsök þess að konur
bíða oft lengur en karlar með að
fara á bráðamóttöku þegar þær fá
hjartaáfall.
Áhættuþættir hjartaáfalls eru
að mestu þeir sömu hjá konum og
körlum með þeirri undantekningu
að sérstakur áhættuþáttur kvenna
er saga um háþrýsting eða sykursýki
á meðgöngu. Íslenskar og erlendar
rannsóknir hafa einnig sýnt að
reykingar, skortur á hreyfingu,
háþrýstingur og sálfélagslegt álag
(stress) eru sterkari áhættuþættir
hjartaáfalls hjá konum, þó sérstak-
lega yngri konum, samanborið
við karla. Hjá bá ðum kynjum hafa
fundist tengsl á milli óhagstæðrar
blóðfitu, sykursýki og offitu og
líkum á kransæðasjúkdómi á meðan
það virðist vera verndandi að hreyfa
sig reglulega, borða ávexti og græn-
meti og jafnvel neyta smávægilegs
áfengis.
Til að minnka líkurnar á að fá
hjarta- og æðasjúkdóma er mikil-
vægt að átta sig á hverjir áhættu-
þættirnir eru, t.d. með því að ræða
við heilbrigðisstarfsmann og láta
mæla blóðþrýsting, blóðsykur og
blóðfitur. Á þetta ekki síst við þá
sem eru með ættarsögu um krans-
æðasjúkdóm, þ.e. eiga systkini eða
foreldra sem hafa fengið kransæða-
sjúkdóm ung (miðað við 50 ára fyrir
karla og 60 ára fyrir konur). En það
sem allir geta gert á eigin vegum eða
með aðstoð er að hætta að reykja,
hreyfa sig hæfilega mikið og borða
hæfilega mikið og helst meira af
grænmeti og ávöxtum.
Táknlitur hjartans er rauður rétt
eins og litur blóðsins sem streymir
um æðar okkar. Því ætlum við að
lita febrúar rauðan með því að lýsa
sem flestar byggingar með rauðum
lit. Föstudaginn 3ja febrúar mæl-
umst við til að sem flestir lands-
menn klæðist einhverju rauðu til
að minna okkur á hvar hjartað slær.
Að baki GoRed á Íslandi standa
Hjartavernd, Hjartaheill, Heilaheill,
fagdeild hjartahjúkrunarfræðinga,
Neistinn styrktarfélag hjartveikra
barna og Hjartadeild Landspítalans.
GoRed febrúar 2017 –
Hvar slær þitt hjarta?
Æ, hvað heitir þetta aftur?“ spyr hann í miðri frásögn og ég sogast til baka út úr þessum
ókannaða ævintýraheimi. „Ég man
ekki hvað þetta heitir á íslensku. Má ég
ekki bara segja það á ensku?“ Ég kinka
kolli og í sömu andrá kastar hann út
úr sér einhverri framandi hljóðarunu.
Ég er engu nær. Ég hef satt að segja
ekki hugmynd um hvað barnið er að
tala um. Ætli þetta sé eitthvert enskt
nýyrði yfir fyrirbæri sem finnst aðeins
í þessum tiltekna tölvuleik? Einhver
vera eða hlutur í þessum tölvuleik
sem geymir ævintýraheim sögunnar?
Eða er þetta gamalt og rótgróið enskt
orð sem ég hef bara ekki heyrt áður?
Tæplega fimmtán ára aldursmunur og
hann kann þegar meiri ensku en ég.
Eða allavega meiri ensku en ég kunni
á hans aldri.
En kannski er það ekki skrýtið.
Hann tilheyrir annarri kynslóð, elst
upp með iPhone í annarri hendi og
iPad í hinni, spilar tölvuleiki á ensku
og horfir á bandaríska sjónvarpsþætti
og kvikmyndir á Netflix eða YouTube.
„Skilur þú þetta alveg?“ spyr ég hann
stundum. „Jahá, this is English, you
know,“ svarar hann þá og segist jafnvel
kunna meiri ensku en íslensku. Og þó
ég viti reyndar vel að svo er ekki, veldur
þetta mér óneitanlega smá hugarangri.
Hvað með komandi kynslóðir? Hvern-
ig íslensku munu þær tala?
Mörg tungumál farið halloka
Í gegnum tíðina hafa mörg tungumál
farið halloka fyrir ensku eða öðrum
„stórum“ málum og önnur eru hætt
komin á vígvellinum. Íbúar nágranna-
landa sem áður höfðu samskipti á ann-
arri hvorri heimatungunni eða með
einhvers konar blendingsmáli grípa
nú æ oftar í ensku og á ferðalögum
ber sífellt meira á valdatöku hennar.
Nánast alls staðar (eða a.m.k. í hinum
vestræna heimi) er búist við að enska
sé notuð í samskiptum við ferðamenn
og þeir sem ekki kunna ensku eru yfir-
leitt taldir verr staddir en þeir sem hafa
hana á valdi sínu. Sömuleiðis virðist
hið akademíska umhverfi stöðugt
verða enskumiðaðra því námsgögn
fyrir eldri skólastig eru oft aðeins fáan-
leg á ensku og mörg námskeið í háskól-
um jafnvel einungis kennd á því máli.
Fámennar þjóðir hafa ekki bolmagn
til að þýða yfir á móðurmál sitt allan
þann fjölda námsbóka og fræðigreina
sem streymir frá enskum markaði og
því má segja ensku í ákveðnu lykil-
hlutverki á sviði æðri menntunar og
vísinda.
Afl ensku stafar þó ekki síst af
þeirri öru tækniþróun og síauknu
tækjanotkun sem orðið hafa á undan-
förnum árum og áratugum. Til marks
um það má m.a. nefna að börn sem
hafa ekki enn hlotið formlega ensku-
kennslu eru engu að síður oft afar fær í
ensku. Nútímasamfélög byggjast tölu-
vert á margmiðlun sem gerir kröfu
til ákveðinnar enskukunnáttu og á
meðan enskuáreiti í íslensku sam-
félagi er eins mikið og raun ber vitni
ætti ekki að koma á óvart hve mikil
enskunotkun íslenskra barna er. Börn
eru sérstaklega móttækileg fyrir máli
og málbreytingum og því getur þetta
haft umtalsverð áhrif á íslenskt mál-
kerfi.
Getur haft óafturkræf áhrif
Það er í eðli lifandi tungumála að
þróast og því er ekkert út á einstaka
málbreytingar eða ný orð að setja.
Hins vegar getur það haft óafturkræf
áhrif á málið ef börn í landinu byrja
að nota ensku til jafns við eða jafnvel
enn meira en íslensku. Þau eru fram-
tíð þjóðarinnar og líf tungumálsins
liggur í þeirra höndum. Það er á ábyrgð
eldri kynslóða að kenna þeim yngri
málið og sjá til þess að það falli ekki í
gleymskunnar dá.
Með þessu vil ég þó alls ekki draga
úr mikilvægi enskukunnáttu nú til
dags og í raun finnst mér frábært hve
góðum tökum mörg ungmenni hafa
náð á henni. Enska er þrátt fyrir allt eitt
mest notaða samskiptamál í heimi og
því fyrr sem börn læra hana, því betra
valdi ná þau yfirleitt á henni. Ensku-
kunnátta á Íslandi má bara ekki vera á
kostnað íslenskrar tungu og til þess að
íslenska geti skilgreinst sem fullburða
tungumál þarf að vera hægt að nota
hana á öllum sviðum.
Við lifum á tækniöld þar sem enska
virðist nær allsráðandi og stafrænn
dauði íslensku yfirvofandi. Fjölmarg-
ar rannsóknir á málnotkun íslenskra
málhafa standa nú yfir og alls kyns
áætlanir hafa verið gerðar til að sporna
gegn dvínandi íslenskukunnáttu en til
þess að árangur náist þarf málsam-
félagið allt að leggjast á eitt. Íslensk
tunga endurspeglar á margan hátt
sögu og menningu þjóðarinnar og er
um leið hluti af þjóðerni okkar. Sýnum
íslensku virðingu. Leikum okkur með
málið. Notum íslensku óspart því „á
vörum okkar verður tungan þjál, þar
vex og grær og dafnar okkar mál“.
(ísl)enska
Á síðustu árum hefur verið fróð-legt að fylgjast með yfirlýsing-um stjórnvalda um nauðsyn
þess að efla heilbrigðisþjónustuna og
byggja upp og styrkja alla meginþætti
hennar, einkum og sér í lagi heilsu-
gæslu, öldrunarþjónustu og sjúkra-
húsþjónustu. En þrátt fyrir góðan
hug virðist, hin síðari ár, sem ráðandi
meirihluta hverju sinni sé fyrirmunað
að fjármagna og hrinda í framkvæmd
aðgerðum sem nauðsynlegar eru til að
byggja upp nútíma heilbrigðiskerfi.
Heilbrigðismál í forgang
Engu að síður var það mikið gleðiefni
þegar spurðist í byrjun árs að ný ríkis-
stjórn ætlaði að setja heilbrigðismál í
forgang. Í stefnuyfirlýsingu hennar er
því heitið að örugg og góð heilbrigðis-
þjónusta, óháð efnahag og þjóð-
félagsstöðu, skyldi verða forgangs-
mál ríkisstjórnarinnar. Uppbyggingu
Landspítalans við Hringbraut skyldi
hraðað og byggingu meðferðarkjarna
lokið árið 2023, eða eftir sex ár. Það
voru þó engin ný tíðindi því í viðtali
við Morgunblaðið 27. apríl 2016 hafði
Gunnar Svavarsson, stjórnarformaður
Nýs Landspítala ohf., lýst því yfir að nýr
meðferðarkjarni yrði tilbúinn 2023.
Þetta er þó ekki í fyrsta skipti sem
gefnar eru út yfirlýsingar um eflingu
heilbrigðiskerfisins á liðnum árum.
Í tengslum við gerð kjarasamninga
við lækna þann 8. janúar 2015 undir-
rituðu þrír ráðherrar og forsvarsmenn
Læknafélags Íslands og Skurðlækna-
félags Íslands yfirlýsingu um uppbygg-
ingu heilbrigðisþjónustunnar. Þetta
samkomulag nær m.a. til byggingar
nýs Landspítala, markvissrar endur-
nýjunar tækjabúnaðar, aukinna fjár-
veitinga, meiri skilvirkni, vaxandi sam-
vinnu, markvissari verkaskiptingar og
aukinnar samkeppnishæfni íslenska
heilbrigðiskerfisins. Þrátt fyrir að
ýmislegt hafi verið gert, hafa fjárfram-
lög til heilbrigðismála sem hlutfall af
landsframleiðslu nánast staðið í stað
frá þeim tíma. Því má spyrja hvort hér
hafi óskhyggja ráðið meiru um för en
ásetningur um markvissar aðgerðir til
að styrkja heilbrigðisþjónustuna.
Undirskriftasöfnun
Það kom því ekki á óvart að þegar á
árinu 2016 skyldu þekktir einstakl-
ingar ráðast í undirskriftasöfnun undir
heitinu „Endurreisum heilbrigðiskerf-
ið“. Alls skrifuðu 86.761 manns undir
yfirlýsingu þar sem þess var krafist að
hlutdeild heilbrigðisþjónustu í lands-
framleiðslu hækkaði úr 8,7% í 11% eða
um 50 milljarða króna og yrði þannig
sambærilegt við það sem best gerist
annars staðar á Norðurlöndunum.
Í framhaldinu urðu heilbrigðismál
síðan aðalmál kosningabaráttunnar
haustið 2016. Samkvæmt ríkisfjár-
málaáætlun 2017-2021 er þó ekki við
því að búast að fjárframlög til heil-
brigðisþjónustunnar muni aukast um
meira en 30 milljarða á þessu fimm ára
tímabili. Í byrjun næsta áratugar mun
því miðað við ofangreindar forsendur
vanta 20 milljarða króna inn í rekstur
heilbrigðiskerfisins.
Fjármögnun ekkert vandamál
Á sama tíma og öll tormerki eru talin
vera á því að ráðast í uppbyggingu
eða endurreisn heilbrigðiskerfisins
á nokkrum árum, hefur verið bent á
skuldabréfafjármögnun sem vænlega
leið. Á fundi sem Félag atvinnurek-
enda stóð fyrir í byrjun ársins 2016
var fullyrt að auðveldlega mætti fjár-
magna byggingu Landspítalans með
skuldabréfaútboði, a.m.k. að hluta til.
Skuldastaða ríkisins færi batnandi með
niðurgreiðslu lána og þar með lækkaði
sömuleiðis vaxtakostnaður og svig-
rúm til nýrra framkvæmda ykist. Fjár-
mögnun nýs Landspítala væri ekkert
vandamál.
Stöðugleikaframlag
Stöðugleikaskilyrði, stöðugleika-
framlag og stöðugleikaskattur hafa
mikið verið til umræðu í tengslum við
uppgjör við slitabú föllnu viðskipta-
bankanna og losun gjaldeyrishafta.
Sáu flestir fyrir sér að afraksturinn,
hvort sem væri í mynd stöðugleika-
framlags eða stöðugleikaskatts, yrði
nýttur til að styrkja sérstaklega heil-
brigðisþjónustu, menntakerfi og sam-
göngukerfi landsins. Á haustdögum
2016 kom fram að þær greiðslur sem
renna munu beint eða óbeint í ríkis-
sjóð vegna stöðugleikaframlags föllnu
bankanna væru um 491 milljarður
og gætu farið í 599 milljarða ef virði
eigna hækkaði, auk annarra ráð-
stafana. Stöðugleikaframlag Glitnis
er 229 milljarðar, Kaupþings 127
milljarðar og Gamla Landsbankans
23 milljarðar.
Ráðstöfun eigna
Komið hefur verið á fót einkahluta-
félaginu Lindarhvol ehf. sem annast
umsýslu, fullnustu og sölu á eignum
ríkissjóðs. Það á svo eftir að koma í
ljós hvernig þessum eignum verður
ráðstafað. Danir völdu á sínum tíma
að stofna sérstakan sjóð (Kvalitets-
fonden) til að fjármagna megnið af
uppbyggingu nýs sjúkrahúsakerfis.
Íslensk stjórnvöld hafa aftur á móti
lagt áherslu á að borga niður skuldir
en spurningin er hvort ekki sé nú einn-
ig svigrúm til að styrkja innviði heil-
brigðis- og velferðarkerfisins og standa
við þau fyrirheit sem allir stjórnmála-
flokkar fylktu sér um í kosningabar-
áttunni haustið 2016. Enn fremur er
ekki ólíklegt að draga megi einhverja
lærdóma af reynslu Dana og annarra
nágrannaþjóða okkar í þessum efnum.
Orð og efndir
Þórdís Jóna
Hrafnkelsdóttir
hjartalæknir
Konur virðast oft á tíðum
finna fyrir öðrum einkenn-
um við hjartaáfall en karlar.
Þær kvarta undan and-
þyngslum eða mæði, þreytu,
ógleði, meltingar- eða hjart-
sláttartruflunum frekar en
brjóstverk.
Hulda
Vigdísardóttir
íslenskufræð-
ingur
Ingimar
Einarsson
félags- og
stjórnmála-
fræðingur
2 . f e b r ú a r 2 0 1 7 f I M M T U D a G U r26 s k o ð U n ∙ f r É T T a b L a ð I ð
0
2
-0
2
-2
0
1
7

0
4
:3
4
F
B
0
6
4
s
_
P
0
4
2
K
.p
1
.p
d
f
F
B
0
6
4
s
_
P
0
3
9
K
.p
1
.p
d
f
F
B
0
6
4
s
_
P
0
2
3
K
.p
1
.p
d
f
F
B
0
6
4
s
_
P
0
2
6
K
.p
1
.p
d
f
A
u
to
m
a
ti
o
n
P
la
te
r
e
m
a
k
e
:
1
C
2
5
-8
E
D
8
1
C
2
5
-8
D
9
C
1
C
2
5
-8
C
6
0
1
C
2
5
-8
B
2
4
2
7
5
X
4
0
0
.0
0
1
8
A

F
B
0
6
4
s
_
1
_
2
_
2
0
1
7
C
M
Y
K