Tímarit hjúkrunarfræðinga - 01.10.2007, Síða 38

hreinlega á skjön við heimspekina að
baki sem byggist á reynslu og tilvist
(Boykin og Schoenhofer, 1991; Clark,
1998; Sandelowski 1993). Þessi umræða
öll er hjúkrunarfræðingum í dag mjög
kunn. Flestir hjúkrunarfræðingar eru sér
jafnframt meðvitaðir um að þessi afstaða
er gagnstæð því sem vísindahyggjan
(e. positivism) byggist á en það er að
leita hins tæra sannleika með hinni
vísindalegu aðferð. Þar er leitast við að
finna þekkingarmola sem í samhengi
byggja upp heildarmynd okkar af
heiminum. Heimsýnin, sem byggt erá, er
sú að sannleikann sé að finna, hann sé
óumbreytanlegur og að rannsakandinn sé
hlutlaus. Fjöldi fræðimanna í hjúkrun benti
á að aðferðir vísindahyggjunnar hentuðu
ekki hjúkrun því sú hugmyndafræði
hafnaði mikilvægi þess að manneskjan
væri huglæg, félagsleg, andleg og túlkandi
vera. í leit sinni að hinum algilda sannleika
og lögmálum, sem séu óháð menningu
og aðstæðum, feli vísindahyggjan í sér
smættaða mynd af manneskjunni.
Óskýr aðgreining milli aðferðar og
kenningar að baki aðferðinni í rannsóknum
hjúkrunarfræðinga var talsvert gagnrýnd
um og upp úr miðjum tíunda áratugnum,
ef til vill í Ijósi þess að rannsakendur,
sem nýttu megindlegar aðferðir í sínum
rannsóknum, könnuðust ekki við að
hafna hinni heildrænu sýn hjúkrunar.
Ýmsir fræðimenn lýstu þeirri afstöðu að
hjúkrunarrannsóknir þyrftu fleiri en eina
aðferð til að ná að spegla hina margþættu,
flóknu og hagnýtu hjúkrunarþekkingu
(Benner o.fl., 1996; Foss og Ellefsen,
2002). Hugtakið „triangulation" var
talsvert rætt innan hjúkrunarstéttarinnar.
Með hugtakinu er átt við að hægt sé
að rannsaka sama fyrirbærið með
mismunandi aðferðum. Sá varnagli var
hins vegar sleginn að heimssýnin, sem
stýrði rannsókninni, þyrfti að vera Ijós.
Er eigindlega aðferðin sú sem stýrir
rannsókninni og hin megindlega aðferð
notuð til að bæta við og gera greininguna
fyllri eða öfugt? í mínum eigin rannsóknum
á fyrirtíðaspennu kvenna notaði ég
eigindlegar og megindlegar aðferðir til
að skýra það sem ég vildi sagt hafa.
Það var reyndar algert nýnæmi á þeim
tíma að skoða túlkun kvenna sjálfra á því
hvaða merkingu þær leggja í hugtakið
fyrirtíðaspenna. Þó að ekki verði farið
frekar út í niðurstöður þeirra rannsókna
hér þá verður að geta þess að þær
niðurstöður og sá skilningur, sem fékkst
með rannsóknunum, hefði ekki fengist
án þess að beita bæði eigindlegum og
megindlegum aðferðum. (Heimildir um
rannsóknirnar er að finna á http://www.
hi.is/~herdis/index.html.)
Þekking í hjúkrunarstarfinu
f dag er umræðan að færast frá aðferðum
yfir í hver sé besta þekking sem við
þurfum að búa yfir til að geta starfað sem
fagmenn, þó vissulega séu aðferðir hluti
af þeirri umræðu. Gagnreynd þekking
og að starf skuli grundvallað á henni
er umfjöllunarefni nútímans. Flestir
heilbrigðisstarfsmenn þekkja vinnuna sem
nú á sér stað í gerð klínískra leiðbeininga.
Á vef landlæknisembættisins eru taldir
upp á fimmta tug slíkra leiðbeiningalista
og nokkrir eru í vinnslu. Uppgangi
gagnreyndrar þekkingar hafa fylgt nýjar
áherslur í fræðilegri umræðu innan
heilbrigðisvísinda um það hvað sé
raunveruleg þekking sem við getum byggt
ákvarðanir okkar á og hver sé besta
aðferðin við að afla hennar. Tilgangurinn
er að lágmarka mistök í starfi og helst
að komast hjá því að byggja meðferð á
persónubundnu mati. Meðferð byggð
á persónubundnu mati og reynslu (e.
rich clinical judgement) hefur verið
gagnrýnd gífurlega í fræðilegri umræðu
um heilbrigði kvenna en á því sviði var
umræðan um fordóma og lítt fræðileg
vinnubrögð áberandi þegar kemur að
læknisfræðilegri meðferð. Það ætti því
að vera fagnaðarefni að kerfið sé að taka
sig á, semja gagnsæjar leiðbeiningar,
aðgengilegar öllum, sem sýna hvernig
við tökum ákvarðanir. Ég hef iðulega bent
konum, sem hafa komið að máli við mig
vegna notkunar tíðahvarfahormóna, á að
skoða leiðbeiningarnar á vef landlæknis
og finnst mjög til bóta að geta það.
Innan hjúkrunar hefur orðið þó nokkur
umræða um hvað telst sannreynd þekking
og byggist á hefðum okkar um hvernig
við lítum á manneskjuna og þekkinguna
í heild. Annars vegar er gagnrýnt að
skilgreining á hvað geti talist sannreynd
þekking sé ekki nægilega víð, hún leggi
of mikla áherslu á pósitívíska vísindalega
þekkingu og dragi úr gildi klínísks mats og
einstaklingsbundinnar reynsluþekkingar.
Hún eigi við í raunvísindum en síður í
mannvísindum. Til sé þekking (e. ways
of knowing) sem sé í grundvallaratriðum
frábrugðin þekkingu sem byggist á hinni
vísindalegu aðferð og sé ekki hægt að
sannreyna með vísindalegum rannsóknum.
Þarna er um að ræða það sem kallað
hefur verið t.d. ‘siðfræðileg þekking’,
‘persónuleg þekking’, ‘krítísk ígrundun’ og
‘innsæisþekking’. Krítísk ígrundun, þegar
henni er rétt beitt, ætti að standa samhliða
tvíblindum slembuðum rannsóknum þegar
kemur að sönnunargildi, svo vitnað sé
í nýja grein úr Nursing Þhilosophy (Avis
og Freshwater, 2006). Jafnframt er bent
á að þar sem niðurstöður vísindalegar
þekkingar geti verið aðstæðubundnar þá
geti forsendur vel unninna rannsókna verið
rangar, niðurstöður ranglega túlkaðar
og útkoman í versta falli skaðleg. Þekkt
dæmi eru þátttaka og útilokun kvenna úr
vísindarannsóknum og nýleg dæmi eru
um útilokun kynþátta (Taylor, 2005). Hitt
sjónarmiðið er að fyrir því séu mjög góð
rök að takmarka gagnreynda þekkingu
við niðurstöður vísindalegra rannsókna.
í rannsóknum séu notaðar þekktar leiðir
við öflun þekkingar, leiðir sem hafa
verið þróaðar á löngum tíma og njóta
viðurkenningar. Leitast sé við að draga úr
villum (e. error) eða að minnsta kosti að
lágmarka þær. Að greina og útrýma villum
sé kjarni hinnar vísindalegu aðferðar og
þekking byggð á henni hafi staðist það
próf að reyna að lágmarka villuna. Þó
verði vissulega að hafa í huga gagnrýni
sem fram hefur komið, sérstaklega þá er
lýtur að forsendum og túlkun niðurstaðna.
Tímarit hjúkrunarfræðinga - 4. tbl. 83. árg. 2007