Dagblaðið Vísir - DV - 10.05.2016, Blaðsíða 22

Vikublað 10.–12. maí 201614 Menning
Á
íslenskum umræðuvett-
vangi og víðar fer nú fram
hugmyndafræðileg deila um
réttmæti þess að nota skatta-
skjól. Er boðlegt að stjórn-
málamenn og auðmenn eigi fyrir-
tæki á slíkum stöðum?
Þó fæstir skilji nákvæmlega þær
bókhaldsaðgerð-
ir sem fara fram í
skúffufyrirtækjum
og á aflandseyjum er
hugtakið skattaskjól
hálfgert blótsyrði í
huga flestra. Reiðin
blossar upp hjá stór-
um hluta almenn-
ings þegar valdaaðili
reynist vera tengd-
ur skattaskjóli, enda
virðist það gefa til
kynna að skatti sé
skotið undan.
Hátt settir stjórn-
málamenn og auð-
menn reyna á sama
tíma að neita slíkum
tengingum. Þeir leggja sig alla
fram við að endurskilgreina orðið
og breyta hugrenningatengslunum
sem það kveikir á sama tíma og
þeir sannfæra fólk um að viðskipti í
skattaskjólum séu hvorki skaðleg né
siðferðilega vafasöm (þó að þeir hafi
sjálfir náttúrlega ekki stundað þau
… eða allavega ekki brotið nein lög
með því).
Þeir þurfa nauðsynlega að snúa
umræðunni sér í hag – ef þeim tekst
ekki að sannfæra almenning um
að skattaskjól séu í raun eðlileg og
meinlaus mun fjöldinn bregðast við
á róttækan hátt, hvort sem það er
í kjörklefanum, á Austurvelli, eða í
bakgörðum ráðamanna.
Það er mikilvægt fyrir okkur al-
menning að reyna að skilja, ekki bara
hvað það var sem einstakir, íslensk-
ir ráðamenn eða auðmenn gerðu –
löglegt eða ólöglegt, siðlegt eða sið-
laust – heldur yfirhöfuð hvað á sér
stað í þeim hluta fjármálaheimsins
sem kallaður hefur verið aflönd (e.
off-shore) og skattaskjól.
Ein meginkenningin í bókinni
Treasure Islands: Tax havens and the
men who stole the world eftir blaða-
manninn Nicholas Shaxon, er að
þessi fyrirbæri séu farin að leika svo
miðlægt hlutverk í hnattvæddu við-
skiptalífi að ómögulegt sé að skilja
það, og raunar samfélög heims í dag,
án þess að sökkva sér
ofan í þennan dulda
og staðlausa heim
peninganna.
Innsýn í hulinn
heim skatta-
skjóla
Treasure Islands,
sem kom fyrst út
árið 2011 en hef-
ur nú verið endur-
útgefin með nýjum
inngangi, er áhuga-
verð en ógnvænleg
lesning.
Bókin er „non-
fiction“ (enn vantar
gott íslenskt orð
yfir þetta bókmenntaform sem nýt-
ur ört vaxandi vinsælda) og ætlað að
útskýra fyrir almennum lesendum
starfsemi skattaskjóla og mikilvægi
þeirra í viðskiptalífi samtímans.
Höfundurinn, sem er bresk-
malavískur blaðamaður og hefur
skrifað reglulega fyrir Financial
Times og The Economist, rekur sögu
skattaskjóla og aflandsvæðingar á
20. öldinni. Hann kryddar frásögn-
ina og röksemdir sínar með sögum
og viðtölum við persónur og leik-
endur sem gefa innsýn í lífið og starf-
semina á slíkum stöðum.
Bókin er uppfull af áhugaverðum
frásögnum og staðreyndum, en þar
sem Shaxson er hvorki fræðimaður
né skoðanalaus rannsakandi (hann
er andstæðingur skattaskjóla, það
er ljóst frá fyrsta kafla) og leggur sig
fram við að skapa spennu og áhrif,
verða ályktanirnar eða röksemdirn-
ar ekki alltaf sérstaklega fágaðar eða
„núanseraðar“ – og á köflum allt að
því samsæriskenningalegar. Þetta
mun eflaust fara í taugarnar á ein-
hverjum en margir kostir bókarinnar
vega þó upp á móti þessu.
Þrjú net skattaskjóla
Skattaskjól er loðið og jafnvel órætt
hugtak, en Shaxson skilgreinir það
sem „stað sem reynir að laða til sín
viðskipti með því að bjóða upp á
pólitískt stöðugar aðstæður til að að-
stoða fólk eða fyrirtæki til að komast
hjá reglum, lögum og reglugerðum í
öðrum lögsagnarumdæmum.“
Samkvæmt þessu er skattaskjól
nánast misnefni, enda snúast þau
ekki aðeins um undanskot frá skött-
um heldur einnig, og í mörgum til-
vikum fyrst og fremst, um öflugan
leyndarhjúp – og í skjóli hans er hægt
að svindla, blekkja, blása ryki í augu
og aftengja nafn sitt ýmiss konar
starfsemi og fjárfestingum.
Þeim stöðum sem uppfylla þessi
skilyrði skiptir hann svo í megin-
atriðum upp í þrjá hópa, sem eiga
sér ólíka sögu og mismunandi eigin-
leika. Í fyrsta lagi rík evrópsk lönd
á borð við Sviss, Lúxemborg, Hol-
land og Liechtenstein, í öðru lagi er
það svokallaður „ kóngulóarvefur“
breskra áhrifa sem liggur út frá
hinu hálfsjálfstæða bankaríki City
of London. Þessu vefur flækist um
heiminn í nokkrum lögum: bresku
Ermarsundseyjarnar eru næstar
London, Jómfrúaeyjarnar fjær en
svipað tengdar breskum stjórnvöld-
um og svo eru ýmis sjálfstæð og laus-
lega tengd smáríki um allan heim.
Þriðji hópurinn er svo lönd og ríki
sem eru hluti af eða tengdari Banda-
ríkjunum, Delaware innan sjálfra
Bandaríkjanna, og svo lönd á borð
við Marshall-eyjar og Panama utan
þeirra.
Breski kóngulóarvefurinn
Bretland er helsti gerandinn í
sögunni. Shaxson byrjar á því að
rekja söguna frá því þegar tekjuskatt-
ar voru fyrst lagðir á fyrirtæki í kring-
um fyrri heimsstyrjöld og breskar
fyrirtækjasamsteypur fóru undir eins
og að færa hagnaðinn á milli landa,
fyrst (skiljanlega) til að sleppa við
tvísköttun en fljótlega til að lágmarka
eða komast undan skattheimtu yfir-
höfuð. Í grunninn virðast brellurnar
sem voru fundnar upp á fyrri hluta
20. aldar vera þær sömu og alþjóð-
legar fyrirtækjasamsteypur nota enn
í dag: ágóði er færður í bókhaldinu til
undirfyrirtækis í landi þar sem tekju-
skattur er lágur en kostnaður færður
til þess lands þar sem hann er hár.
Auðvitað sáu ýmis ríki fljótt tækifæri
í þessu og hófu að laða til sín stór-
fyrirtæki með því bjóða betri kjör.
Á sama tíma og heimsveldi Bret-
lands fór endanlega að liðast í sundur
um miðja öldina tryggðu stjórnvöld
þar – með hið hálfsjálfráða fjármála-
ríki City of London og hinn óstýriláta
Bank of England í broddi fylkingar
– áframhaldandi yfirráð Bretlands
yfir nokkrum fámennum útnárum.
Á þessum stöðum hefur verið komið
á skattkerfi og lagaramma sem hent-
ar til að veiða inn fjármagn úr ná-
grenninu, jafnt frá fyrir tækjum sem
vilja losna við skatt í eigin heimalandi
sem glæpamönnum sem þurfa að
gefa illa fengnum peningum virðu-
lega framhlið. Fjármagnið rennur svo
í gegnum vefinn og inn í gin kóngu-
lóarinnar London, en þó með hæfi-
legri fjarlægð til að þarlend stjórnvöld
eða bankar geti firrt sig ábyrgð.
Ný heimsvaldastefna
Shaxson sýnir hvernig mörg þessara
smáríkja, Cayman jafnt sem Jersey,
geta vart talist sjálfstæð enda hafi
ýmist gamla heimsveldið eða fjár-
málafyrirtæki tögl og hagldir í
stjórnkerfinu. Hann lýsir þeim að
mörgu leyti eins og hernumdum
ríkjum með gervilýðræði.
Fjármálafyrirtæki eru þannig
nánast með stjórn ríkja á borð við
Delaware í Bandaríkjunum í vasan-
um – uppástungur lobbýista renna
yfirleitt athugasemdalaust í gegnum
löggjafarþingið. „Aflandsheimurinn
snýst ekki bara um nokkur sjálfstæð
ríki sem hafa ákveðið að nota sjálfsá-
kvörðunarrétt sinn til að koma á lög-
um og skattakerfi sem hentar þeim.
Hann er í raun áhrifanet ríkisstjórna
nokkurra valdamestu ríkja heims,
aðallega Bretlands og Bandaríkj-
anna. Þessi net eru svo samtvinnuð
á djúpstæðan hátt,“ skrifar hann.
Hann bendir á að ágóði landanna
sem gerast skattaskjól sé svo í raun
ekki mikill, miðað við að mörg (ef
ekki öll) stærstu fyrirtæki heims séu
þar staðsett. Þessi eini iðnaður taki
yfir allt líf á eyjunni, veikt stjórnkerf-
ið sé tekið yfir og grafið undan sam-
félagi borgaranna á staðnum.
Ein meginkenning bókarinnar
er að þó að öll samfélög glati skatt-
tekjum og tapi stórkostlega á þessu
kerfi, séu það fátækustu ríki heims
sem tapi langsamlega mestu. Þau
eigi oft á tíðum erfitt með bregð-
ast jafn hratt og vel við nýjum
gloppum í skattakerfinu og fjár-
magn frá vellauðugum elítum lekur
óhindrað út. Ef tækist að koma í
veg fyrir skattaundanskot þaðan
myndi sá peningur vera margfaldur
á við þróunaraðstoðina sem er veitt.
Shaxson vísar þannig í rannsókn
frá 2009 segir að 10 dollarar hverfi
úr landi í gegnum skattaskjól fyrir
hvern dollara sem kemur inn með
þróunaraðstoð. Þannig sé skatta-
skjólskerfið dulin endurnýjun á
heimsvaldastefnunni.
Shaxson gagnrýnir fyrst og fremst
Bretland og Bandaríkin sem eru
Þetta snýst ekki bara um Sigmund
Skattaskjól og leyndarhyggja eru umfjöllunarefni Treasure Islands eftir Nicholas Shaxson
Kristján Guðjónsson
kristjan@dv.is
Bækur
Treasure Islands: Tax
havens and the men
who stole the world
Höfundur: Nicholas Shaxson
Útgefandi: Random House
352 bls.
„Myndin sem
Shaxson teiknar
upp af heiminum er
svo ógnvænleg að það
virkar hálf hjákátlegt
þegar hann stingur upp
á nokkrum einföldum
lausnum til að vinna gegn
þróuninni í lok bókarinnar.
Stáltech ehf. - tunguhálSi 10, Reykjavík - S: 5172322
CNC renniverkstæði