Morgunblaðið - Sunnudagur - 29.01.2017, Blaðsíða 13

neyslu en samkvæmt nýjustu könnun á mataræði Ís-
lendinga virðist eitthvað vera að gerast þar sem þeim
hefur fækkað um 30% sem drukku sykraða gosdrykki
milli áranna 2002 og 2012.
Neysla á ávaxtasafa snarjókst á 8. og 9. áratugnum
og var hún hluti af heilsufarsvakningu.
Margir héldu safann vera ígildi ávaxta
nema að rannsóknir síðustu ára
hafa sýnt að sykurinn flyst mun
hraðar í blóðrásin þegar
við drekkum safann en
þegar við borðum
ávextina auk þess sem
trefjar vantar þá í
safann.
Kaffi og mjólk voru langt fram eftir öldinni tveir að-
aldrykkir þjóðarinnar. Kaffið var langt fram eftir síðustu
öld sykrað og molakaffi var jafnsjálfsagður hluti tungu-
málsins og vatnsglas. „Molakaffi“ er óðum að hverfa úr
tungumálinu og orðið ber helst fyrir síðasta áratuginn
þegar safnaðarheimili auglýsa kaffi að messu lokinni –
og þar sé boðið upp á molakaffi.
Mjólkurneysla hefur jafnt og þétt dregist saman síð-
ustu áratugi og kynslóðum dagsins í dag sem drekka
vatn með mat finnst mörgum stórfurðulegt að heyra
um fólkið sem drakk mjólk með kvöldmatnum á ára-
tugum áður. Neysla á drykkjarmjólk hefur dregist sam-
an jafnt og þétt og tók stökk milli 2002 og 2012 þegar
hún minnkaði um þriðjung. Þær kynslóðir vita kannski
ekki sem er að fjölmörgum átökum hefur verið hrundið
af stað til að auka vatnsdrykkju – reyndar oftast til að
spyrna á móti gosdrykkjaneyslu. Tannvernd hefur farið í
vatnsdrykkjarherferð, kvenfélög, einstök bæjarfélög,
heilbrigðisráðuneytið og svo mætti áfram telja.
Íslendingar fóru að þamba meira af gosdrykkjum á
10. áratugnum, svo mikið að ný gerð af tannskemmd-
um, afar kostnaðarsömum, fór að sjást eða sýrueyðing
tannanna. Það virtist erfitt að koma böndum á þessa
SKOLAÐ NIÐUR MEÐ …
Þrjá daga vikunnar var siginn fiskur í matinn á æskuheimili Kára, saltkjöt í aðra þrjá.
Morgunblaðið/RAX
Kári Valvesson, 74 ára
Hver var morgunmaturinn þinn sem barn?
„Mjólkurglas, brauð með smjöri, mjólkur-
osti og kæfu.“
Hver er morgunmaturinn þinn í dag?
„Lýsi, kaffi og gott brauð með alls konar
áleggi.“
Hvar ólstu upp og hvernig voru matmáls-
tímarnir þegar þú varst að alast upp?
„Ég ólst upp í Sæborg á Litla-Árskógssandi.
Aðalmáltíð dagsins að vetri var í hádeginu, sig-
inn fiskur þrisvar í viku, saltkjöt þrisvar í viku
og á laugardögum var steiktur blóðmör og
þykkur grjónagrautur. Á eftir var alltaf graut-
ur eða súpa. Á sumri var auðvitað nýr fiskur á
boðstólum. Á kvöldin kom fjandans hafra-
grauturinn með súrmeti sem var sótt ofan í
kjallara og var geymt þar í stórri ámu eftir
sláturtíðina á haustin. Ég var ekki hrifinn af
kvöldverðinum og skal tala illa um hann eins
lengi og ég má!
Það var einkennilegt að í kaffitímum var
alltaf nóg af sætabrauði enda löngu áður en
það var talið óhollt. Og alltaf mikill sykur í
kaffið. Kaffið var drukkið þangað til það kóln-
aði og þá var það bara hitað upp aftur.
Það var ekkert rafmagn og kjötið söltuðum
við niður í tunnu á haustin, allir áttu nóg
sauðfé til að hafa fyrir heimilið yfir árið, súr-
metið fór í tunnur. Svo var belja á bás en mað-
ur fór að róa til að fiska upp úr fermingu,
stundum 15 tíma ferðir og þá tók maður bita-
kassa með sér í róðurinn. Í honum var mjólk-
urflaska, kaldur saltkjötsbiti, rúgbrauð,
kannski franskbrauð og það eina heita sem við
fengum var ketilkaffi sem var hitað í vatni á
katli í kabyssunni. Kaffinu var sturtað út í, það
sauð og þegar það var búið að sjóða settist
korgurinn og þannig drukkum við.“
Hvaða grænmeti og ávexti borðaðirðu sem
barn?
„Kartöflur voru í boði allt árið en á haustin
voru rófur, grænkál og gulrætur úr görðunum
en það var ekki geymt lengi. Epli og appels-
ínur fengum við um jólin, það var sælgæti.
Einhver einstaka skipti man ég eftir að hafa
fengið vínber og banana á sumrin.
Ég sá papriku fyrst sem ungur maður í búð í
Reykjavík og þegar ég fór að fara erlendis
bragðaði ég fyrst hvítlauk í útlöndum. Það var
svolítið sérstakt – að þarna var eitthvað svona
bragðgott sem maður vissi ekki að væri til.“
Hvað er eftirminnilegt af þeim mat sem þú
smakkaðir sem var nýjabrum þegar þú
bragðaðir það?
„Ég man sérstaklega eftir því þegar ég fór til
ömmu minnar sem bjó í öðru byggðarlagi og hún
sauð ærkjöt ofan í krukkur á haustin og geymdi
þær í vatnsbrunni og þannig fraus það ekki.
Ógleymanlegt bragð af því. Þar fékk ég líka í
fyrsta skipti rifsber sem voru ógleymanleg.
Auðvitað fannst manni líka merkilegt þegar
maður fór að geta borðað kjúkling og svínakjöt
en ekki bara ríkiskjöt. Mér finnst lambakjötið
þó alltaf best og signi fiskurinn er magnaður,
það besta sem ég fæ og hef hann stundum í mat-
inn enn í dag. Svo man ég að þegar ég fór að
fara í siglingar upp úr tvítugu þá fengum við
farmennirnir alltaf beikon og egg á sunnudög-
um.“
MATARUPPELDI Á 5. ÁRATUGNUM
Siginn fiskur og saltkjöt
Kári Valvesson hefur stundum siginn fisk í
matinn, sérstaklega í góðu svalaveðri.
29.1. 2017 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 13
Margrét Rósa Einarsdóttir, 59 ára
Hver var morgunmaturinn þinn sem barn?
„Mamma mín var heimavinnandi og ég lifði
svolitlu lúxuslífi sem barn, gat pantað mér
þann morgunmat sem mig langaði í hverju
sinni. Að einhverju leyti var það hafragrautur
en það gat líka verið ristað brauð með rækju-
salati sem var eftirlætismorgunmaturinn
minn. Þegar ég var hjá ömmu fékk ég ristað
brauð með hunangi, te og mjólk. Svo fengum
við lýsið í skólanum.“
Hver er morgunmaturinn þinn í dag?
„Ég vil helst ekki borða á morgnana og
drekk bara kaffi með mjólk. Ég hef ekki lyst á
því og líður hálfilla allan daginn og finnst ég
hálfsvöng alltaf. Mér er sagt að þetta sé vit-
leysa og ég eigi bara að reyna en ég nenni
þessu eiginlega ekki.“
Hvar ólstu upp og hvernig voru matmáls-
tímar hjá þér þegar þú varst að alast upp?
„Ég ólst upp í smáíbúðahverfinu í Reykja-
vík. Pabbi kom alltaf heim í heita máltíð í há-
deginu og á kvöldin var líka heitur matur. Á
boðstólum var ýmis hefðbundinn matur þess
tíma, kjöt í karrý, pylsur, medis-
terpylsur og mikill fiskur, ýsa í
raspi og plokkfiskur og mér fannst
þetta allt æðislega gott. Um helgar
var læri eða hryggur, kók að drekka
með og emmess-krókantís í desert.Þeg-
ar ég varð eldri gat ég bara pantað mér það
sem mig langaði í hverju sinni, bræður mínir
eru talsvert eldri svo að ég var svona hálfgerð
prinsessa á bauninni þarna á heimilinu. Í milli-
mál borðaði ég mikið ristað brauð og mér
fannst gott að smyrja það með miklu smjöri og
strá sykri yfir. Svo fór maður út í búð fyrir
mömmu og keypti sælgæti í leiðinni, lindubuff,
kókosbolla og krembrauð var vinsælast.“
Eru matmálstímarnir ólíkir þeim sem voru
þarna og þeir sem þú ert með í dag?
„Já, mjög. Ég lifði á samlokum með skinku
og osti fyrstu árin eftir að ég byrjaði að vinna
15 ára gömul og þar sem ég starfaði í veit-
ingageiranum voru þeir á öllum tímum sólar-
hrings og helst ekki á matmálstímum. Ég reyni
þó að borða ekkert eft-
ir sjö á kvöldin en
rækjusamlokur
eru mjög vin-
sælar á leiðinni
heim úr
vinnunni. Þegar
ég elda eitthvað
huggulegt fyrir
mig og manninn minn þá er það bara á mánu-
dögum, skelli þá í nautasteik og eitthvað fínerí.
Þegar drengirnir mínir voru að alast upp var
ég einstæð móðir og þeir nutu þess að mamma
og pabbi hjálpuðu þar mikið til en við borð-
uðum líka voðalega mikið úti, á Hard Rock og
slíka staði.“
Hvaða grænmeti borðaðirðu með matnum
þegar þú varst barn?
„Rófur, kartöflur, gulrætur og hvítkál. Ég
man ekki mikið eftir ávöxtum nema appels-
ínum og eplum. Bestar voru appelsínurnar frá
Suður-Afríku en þær vildi ekki pabbi kaupa út
af aðskilnaðarstefnunni svo mamma var að
stelast til að kaupa þær.“
Hvað er eftirminnilegast af því sem þú
smakkaðir sem var nýjabrum þá en
sjálfsagður matur í dag?
„Ég man eftir því þegar ég smakkaði túnfisk
í dós fyrst og það var mikil upplifun og frelsi að
geta gert túnfisksalat með bugles sem ungling-
ur. Mér finnst hann enn bestur, kann ekki að
meta hann nema í dós með olíu.
Ég man þá sérstaklega eftir því þegar
blæjuberin fóru að sjást, þau voru sett sem
skraut í alla eftirrétti og mér þóttu þau mjög
spes. En maður var endalaust að sjá nýjar og
nýjar tegundir af grænmeti og ávöxtum sem
maður vissi ekki einu sinni hvað var.“
MATARUPPELDI Á 6. ÁRATUGNUM
Túnfiskur í dós sló í gegn
Margrét Rósa Einarsdóttir fékk
rækjusalat í morgunmat sem barn.
Túnfiskur var óspart
notaður í majónessalöt.
„Sá Íslendingur sem ekki á
tök á molakaffi, annað hvort
heima hjá sér eða þá á kaffi-
húsi, er bilaður maður að
manni finnst,“ sagði í les-
andabréfi Vísis árið 1939.
Fjölmargar
herferðir til
að fá Íslend-
inga til að
drekka vatn
virðast hafa
skilað sér.