Fréttablaðið - 01.02.2018, Blaðsíða 17

Washington Post breyttist úr hóglátu staðarblaði í heimsblað árin eftir
1970 þegar uppljóstranir blaðsins
fyrst um gang stríðsins í Víet-
nam og síðan um lögbrot Nixons
forseta og manna hans leiddu
til afsagnar forsetans. Blaðið á
sér merka sögu síðan þá eins og
Hollywood-leikstjórinn Steven
Spielberg lýsir í nýrri kvikmynd,
The Post.
Nýr eigandi tók við blaðinu
2013. Hann er bóksali og heitir
Jeff Bezos, stofnandi Amazon.
com. Hann er nú einn ríkasti
maður heims. Blaðið birtir ný ein-
kunnarorð undir blaðhausnum á
forsíðunni: Lýðræði deyr í dimmu.
Upptökin að einkunnarorðunum
átti blaðamaðurinn Carl Bern-
stein sem ásamt félaga sínum
Bob Woodward átti mestan þátt
í að leiða fram sannleikann um
lögbrot Nixons og manna hans á
sinni tíð. Bernstein sótti hug-
myndina til Louis Brandeis hæsta-
réttardómara 1916-1939. Brandeis
orðaði sömu hugsun svo: „Birta
… er bezta sótthreinsunarlyfið.“
Hann sagði einnig: „Við getum
búið við lýðræði í þessu landi eða
við samþjöppun mikils auðs á
fárra hendur, en við getum ekki
búið við hvort tveggja í senn.“
Báðar tilvitnanirnar hitta beint í
mark.
Misskipting veikir lýðræði
Ég lýsti því á þessum stað fyrir
viku að Freedom House hefur
lækkað lýðræðiseinkunn Banda-
ríkjanna smám saman frá 2010
þegar Hæstiréttur landsins létti
öllum hömlum af fjárframlögum
til stjórnmálastarfs með þeim
rökum að það skerði mannrétt-
indi auðmanna að setja skorður
við getu þeirra til að kaupa hylli
stjórnmálamanna. Með þessum
úrskurði lagði Hæstiréttur stóran
stein í götu lýðræðis og kallaði
smán yfir landið, smán sem hefur
hlaðið utan á sig. Þar haldast í
hendur aukin misskipting og
ófyrirleitni þeirra sem þrífast á
leynd, misrétti og misskiptingu.
Einu Evrópulöndin sem hafa nú
lægri lýðræðiseinkunn en Banda-
ríkin skv. Freedom House eru
Grikkland, Pólland, Rúmenía,
Búlgaría, Ungverjaland, Albanía,
Svartfjallaland, Georgía, Úkraína,
Moldavía, Makedónía, Kosóvó,
Armenía, Rússland og Aserba-
ídjan.
Niðurrif innan frá
Hættan sem steðjar að lýð-
ræðinu á okkar dögum er ekki
blóðugar byltingar með gamla
laginu heldur hnignun eða réttar
sagt niðurrif innan frá af völdum
lýðræðislega kjörinna stjórn-
valda. Nýleg dæmi um þetta skv.
skýrslum Freedom House eru
Ekvador, Filippseyjar, Níkaragva,
Perú, Pólland, Rússland, Sri Lanka,
Tyrkland, Ungverjaland, Úkraína
og Venesúela auk Bandaríkjanna.
Tökum Venesúelu sem var vel-
megandi lýðræðisríki frá 1958
fram undir aldamót. Herforinginn
Hugo Chávez var kjörinn forseti
landsins 1998 og sat í embætti
til dauðadags 2013. Forsetinn
sölsaði undir sig æ meiri völd,
veikti dómskerfið og aðrar stofn-
anir samfélagsins og þjarmaði
að stjórnarandstæðingum.
Þetta gerðist í óþökk kjósenda í
Lýðræði lifir á ljósi
Þorvaldur
Gylfason
Í dag þeim skilningi að skoðanakann-
anir sýndu 1998 að 75% kjósenda
töldu lýðræði ævinlega vera bezta
stjórnskipulagið; aðeins 25%
töldu fáræði eða einræði stundum
geta átt rétt á sér. Samt þurfti
lýðræðið að láta í minni pokann.
Landið glímir nú við miklar
þrengingar.
Tvær hliðar á sömu mynt
Öll vitum við um hvað lýðræði
snýst enda má segja að lýðræði
hafi ekki lagt leið sína til Íslands
fyrr en með heimastjórninni 1904.
Mín kynslóð átti afa og ömmur
sem þekktu Ísland án lýðræðis af
eigin raun og tóku þátt í sjálf-
stæðisbaráttunni. Danmörk og
þá um leið Ísland þokaðist frá
einræði til lýðræðis frá 1901 þegar
frjálslyndir menn náðu völdum
í danska þinginu til 1915 þegar
Danmörk varð fullburða lýðræðis-
ríki skv. viðmiðum stjórnmála-
fræðinga nútímans.
Aukið lýðræði snýst um að
brjótast undan ofurvaldi fárra
á stjórnmálavettvangi, undan
einræði eða fáræði. Með líku lagi
snýst aukin fjölhæfni í efna-
hagslífinu um að brjótast undan
ofurvaldi fárra á vettvangi efna-
hagsmálanna. Máritíus, eyríkið
í Indlandshafi sem er nú ríkasta
land Afríku, er dæmi um þetta.
Þar til fyrir einum mannsaldri
réðu sykurplantekrueigendur
lögum og lofum í landinu í skjóli
eignarhalds á náttúruauðlindinni
sem var helzta gjaldeyristekju-
lind landsmanna. Þegar Máritíus
breyttist í ferðamannaparadís
varð ferðaútvegurinn mikil-
vægasta gjaldeyrisuppsprettan
og plantekrueigendurnir misstu
takið sem þeir höfðu áður haft
á landinu. Ferðaútvegurinn er
dreifður á Máritíus eins og víðast
hvar, hann stunda mörg frekar lítil
fyrirtæki sem seilast yfirleitt ekki
til mikilla áhrifa í stjórnmálum.
Upprisa ferðaþjónustunnar sem
höfuðatvinnuvegs á Máritíus
reyndist því lyftistöng undir lýð-
ræði.
Grugg eða gegnsæi?
Gegnsæi er sótthreinsunarlyf,
sagði Louis Brandeis. Gegnsæi
dregur úr spillingu því hún þrífst
helzt í skjóli leyndar. Allsherjar-
þing Sameinuðu þjóðanna álykt-
aði nýlega (2016) að rétt almenn-
ings til upplýsinga á netinu beri
að skoða sem mannréttindi með
þeim rökum að frjáls aðgangur að
upplýsingum efli virðingu fyrir
mannréttindum og lýðræði og
dragi úr misrétti og ranglæti. Ein-
mitt þetta er hugsunin á bak við
upplýsingafrelsisákvæðin í nýju
stjórnarskránni frá 2011 sem enn
er geymd í frystigámi Alþingis.
Gegnsæi er áfátt á Íslandi. Upp-
lýsingum sem eiga brýnt erindi
við almenning er leynt í stórum
stíl. Nýtt dæmi er lögbannið sem
lagt var á Stundina fyrir kosningar
í haust og nú er tekizt á um fyrir
dómstólum. Lögbannið er sömu
ættar og bannið sem Nixon forseti
lét leggja á birtingu leyniskjala
(Pentagon Papers) um stríðið í
Víetnam. Nixon og menn hans
hótuðu að leggja bæði New York
Times og Washington Post í
rúst. Þeim tókst það ekki þar eð
Hæstiréttur Bandaríkjanna felldi
bannið úr gildi.
Lögbannið er sömu ættar og
bannið sem Nixon forseti lét
leggja á birtingu leyniskjala
(Pentagon Papers) um stríðið
í Víetnam. Nixon og menn
hans hótuðu að leggja bæði
New York Times og Wash-
ington Post í rúst. Þeim tókst
það ekki þar eð Hæstiréttur
Bandaríkjanna felldi bannið
úr gildi.
Deilurnar sem upp hafa komið um Borgarlínuna undan-farnar vikur eru merkilegar.
Auðvitað er ekki við öðru að búast
en að skoðanir séu skiptar um svo
mikla framkvæmd. Í hugann koma
miklar deilur í Reykjavík vegna
vatnsveitunnar fyrir um 110 árum.
Um þær má lesa í Reykjavíkursögu
Guðjóns Friðrikssonar, „Bærinn
vaknar“.
Áður fengu bæjarbúar vatn úr
brunnunum. Fátækt fólk, svokall-
aðir vatnsberar, bar vatn heim til
þeirra sem vildu og borguðu fyrir
þjónustuna. Þetta var í raun fyrir-
komulag frumstæðs einkarekstrar.
Gallinn var sá að brunnarnir voru
stundum mengaðir. Veturinn
1906 til 1907 kom upp taugaveiki-
faraldur af þessum sökum. Þegar
Guðmundur Björnsson læknir og
bæjarfulltrúi sýndi fram á að hver
heimborinn vatnslítri var tiltölu-
lega dýr og veruleg hætta á mengun
miðað við vatnið úr fyrirhugaðri
vatnsveitu fóru viðhorfin að breyt-
ast. Bæjarstjórn fékk einkaleyfi á
vatnsveitu í Reykjavík, tekið var
hátt lán í Íslandsbanka og lagður
vatnsskattur á húseigendur. Auð-
vitað varð allt vitlaust – 2. október
1909 fór vatnið að streyma um
bæinn ofan úr Gvendarbrunnum.
Kostnaður við vatnsveituna fór tals-
vert fram úr áætlun en vatnsveitan
breytti öllu. Hún létti líf bæjarbúa,
ekki síst húsmæðranna, gerði vatnið
heilnæmara og átti sinn þátt í efl-
ingu iðnfyrirtækja og fiskvinnslu í
bænum.
Samanburður á vatnsveitu og
borgarlínu virkar eflaust langsóttur
á einhverja en hann hjálpar samt
til að bregða ljósi á hlutina. Gatna-
kerfi borgarinnar er farveitukerfi.
Tilgangur þess er að flytja fólk og
vörur á sem greiðastan hátt milli
staða, en ekki endilega sem flest
farartæki. Gatnakerfið er í raun tak-
mörkuð auðlind. Það er ekki hægt
að þenja það endalaust út. Þess
vegna er mikilvægt að Borgarlínan
verði til – fái bæði pláss og fjármagn.
Hún verður gríðarlega öflug farveita
sem nýtir mjög vel verðmætt borg-
arland og takmarkaða innviði. Hún
léttir á umferðinni og minnkar svif-
ryksmengun. Hún verður öllum til
hagsbóta. Áður en vatnsveita kom
í Reykjavík fengu reykvísk heimili
um 20 lítra af vatni á dag. Eftir að
hún kom fékk hvert heimili um 240
lítra á dag.
Vatnsveitan
og Borgarlínan
Hjálmar
Sveinsson
borgarfulltrúi
Gatnakerfið er í raun tak-
mörkuð auðlind. Það er ekki
hægt að þenja það endalaust
út. Þess vegna er mikilvægt
að Borgarlínan verði til.
Ábendingahnappinn má
finna á www.barnaheill.is
Þitt uppáhaldsefni í
Vodafone PLAY appinu
Fyrir fólk sem
elskar sjónvarp.
Horfðu á þitt uppáhaldsefni
þegar þér hentar. Vodafone
PLAY appið er með þér í
snjalltækinu hvert sem þú ferð.
S k o ð u n ∙ F R É T T a B L a ð i ð 17F i M M T u d a g u R 1 . F e B R ú a R 2 0 1 8
0
1
-0
2
-2
0
1
8
0
5
:0
0
F
B
0
8
8
s
_
P
0
7
2
K
.p
1
.p
d
f
F
B
0
8
8
s
_
P
0
5
7
K
.p
1
.p
d
f
F
B
0
8
8
s
_
P
0
1
7
K
.p
1
.p
d
f
F
B
0
8
8
s
_
P
0
3
2
K
.p
1
.p
d
f
A
u
to
m
a
tio
n
P
la
te
re
m
a
k
e
: 1
E
E
0
-6
9
7
4
1
E
E
0
-6
8
3
8
1
E
E
0
-6
6
F
C
1
E
E
0
-6
5
C
0
2
7
5
X
4
0
0
.0
0
1
2
A

F
B
0
8
8
s
_
3
1
_
1
_
2
0
1
8
C
M
Y
K