Morgunblaðið - 17.10.2017, Blaðsíða 30

30 MENNING
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 17. OKTÓBER 2017
Fyrir 90 árum var í fyrsta sinn hér
á landi kynt upp í innfluttum leir-
brennsluofni og fylgst með hvernig
mörgum, fremur litlum leirmunum
úr íslenskum leir reiddi af. Þessi til-
raunabrennsla heppnaðist og var
upphafið að rekstri fyrirtækisins
Listvinahúss sem enn starfar.
I Myndlistarmaðurinn Guðmund-ur Einarsson, kenndur við Miðdal
i Mosfellsbæ, kom til landsins úr
námi í Þýskalandi 1926/27, fullur
áhuga á að nýta íslensk jarðefni.
Hann vildi hefja framleiðslu á ker-
amik – leirmunum eins og við höfum
það helst – og stuðla að listhönnun á
Íslandi. Frá 1930 var Listvinahúsið
komið í fullan rekstur og við hafði
þá bæst Lydia Zeitner-Sternberg
frá München, fullnuma í leirlist.
Hún varð síðar eiginkona Guð-
mundar. Margir bættust við eftir
því sem framleiðslan varð vinsælli.
Allt að 12-14 manns unnu tímabund-
ið hjá fyrirækinu þegar best lét á
milli 1938 og 1956. Þeirra á meðal
voru lykilmenn á borð við Svein,
bróður Guðmundar, og Baldur Ás-
geirsson en líka lærlingar, m.a. Sig-
urður Arnórsson (stofnandi Funa),
Ragnar Kjartansson (stofnandi
Glits) og handlagnir starfsmenn á
ólíkum stigum framleiðslunnar.
Lydia var handhafi landsins fyrsta
meistarabréfs í leirkerasmíði. Guð-
mundur fór víða um land á fjórða
áratugnum til að kanna ólíkar leir-
tegundir og fékk til þess styrki.
II Guðmundur var ekki leir-kerasmiður, en sem menntað-
ur listmálari, myndhöggvari og
grafíker bjó hann til fyrirmyndir að
fjölmörgum munum í leir. Það voru
fuglar, spendýr, mannverur, kerta-
stjakar, öskubakkar og fleira. Af
þeim voru unnin gifsmót og úr þeim
framleidd hol eintök úr leir. Það
kallaðist að þrykkja út. Næsta stig
var hrábrennsla í kolakyntum ofni.
Lokastigið var málun með glerungi
og hver hlutur svo brenndur í raf-
magnsofni. Þannig urðu til rjúp-
urnar frægu, fálkinn, selir, hvíta-
birnir og yfir 100 aðrir munir. Að
auki teiknaði Guðmundur vasa,
skálar og aðra skylda muni en mest
af slíku unnu lykilstarfsmenn eins
og Lydia og Sveinn á snúningsskífu,
eftir sínum hugmyndum. Það kall-
aðist að renna muni en ferlið að
öðru leyti það sama og fyrr er rakið.
Margir munanna voru svo skreyttir
útskurði á milli brennslna. Segja má
að hver og einn slíkra gripa sé ein-
stakur í sinni röð, enda engir tveir
eins. Líka voru handmótaðir munir
beint í leirinn, til dæmis skrín og
stjakar.
III Leirinn var frá upphafi ogfram undir 1970 blanda af
jökulleir úr Búðardal og hveraleir
utan af Reykjanesi. Hann varð að
vinna með sérstökum vélbúnaði.
Það gerir leirmunina merkilega í
sjálfu sér. Önnur verkstæði en List-
vinahúsið notuðu, og nota enn, er-
lendan leir (einkum danskan). Það á
við um Listvinahúsið eftir að vélar
þess voru ekki endurnýjaðar. Gler-
ungurinn var ýmist danskur eða
þýskur.
IV Munir Listvinahússinsseldust afar vel um alllangt
skeið og hafa borist víða um heim.
Einar, sonur Guðmundar og Lydiu,
lærði keramikgerð og tók smám
saman reksturinn yfir og upp úr
1960 stýrði hann framleiðslunni.
Enn voru þá búnir til munir Guð-
mundar en Einar var líka afar
snjall „rennari“ og hannaði ýmiss
konar muni, meðal annars hóf hann
gerð vasa, krúsa og skála með grófu
yfirborði og blöndu af fíngerðum
gjallmulningi. Um þetta leyti var
fyrirtækinu gert að flytja úr
Listvinahúsinu á Skólavörðuholti,
byggingin rifin og Iðnskólinn
stækkaður. Fyrirtækið flutti þá í
fyrrverandi myndhöggvara-
vinnustofu Guðmundar á Skóla-
vörðustíg 43 og er starfandi þar í
friðaðri byggingu.
V Brátt komu synir Einars tilsögu, Guðmundur og Reynir
Már. Reynir framleiddi nokkuð af
þrykktum munum afa síns en Guð-
mundur lærði keramikgerð, starfaði
við Listvinahúsið og hefur svo ný-
lega tekið við fyrirtækinu af föður
sínum; þriðja kynslóð í rekstrinum.
Hann framleiðir ýmiss konar muni
eftir eigin höfði en um 30 ár eru lið-
in síðan hætt var að framleiða í gifs-
mótum styttur og muni Guðmundar
frá Miðdal. Þeir eru nú orðnir að
verðmætri antikvöru, ásamt með
eldri renndum munum Listvina-
hússins, til dæmis vösum og skálum.
VII Níu áratugir eru langurtími og má velta fyrir sér
hvaða hlutverki Listvinahúsið hefur
gegnt og gegnir enn í hönnunar- og
listasögu landsins. Sú fjölbreytta
leirmunagerð sem nú er stunduð
svo víða á Íslandi hófst með ástríðu-
fullu skrefi frumherja. Um hríð
voru leirmunir Listvinahússins
harðlega gagnrýndir með ýmsum
rökum og á tímabili hentu menn
fjölda muna. Nú er öldin önnur og
margur hluturinn, með burstunum
þremur á botni hvers þeirra, gleður
mann og annan, um leið og flestir
meta keramikina í samhengi við
tímabil hennar í þróunarsögu hönn-
unar og lista.
Frá frumherjum til nútímans
Elsta leirmunafyrir-
tæki landsins er 90 ára
gamalt um þessar
mundir. Ari Trausti
Guðmundsson fer yfir
sögu og starfsemi List-
vinahússins sem marg-
ir þekkja vegna eftir-
sóttra leirmuna.
Ljósmynd/Jóhann Ágúst Hansen
Keramik Renndur gólfvasi eftir
Einar Guðmundsson.
Ljósmynd/Jóhann Ágúst Hansen
Fuglar Máríuerlupar eftir Guðmund frá Miðdal. Leirstyttur hans, meira en
eitthundrað ólíkir munir, eru orðnar að vinsælli antíkvöru.
Ljósmynd/Guðmundur Einarsson
Litrík Ýmis verk eftir Guðmund Einarsson (yngri) tilbúin til gljábrennslu.
Ljósmynd/Jóhann Ágúst Hansen
Systur Stytta eftir Guðmund frá Mið-
dal sem sýnir systur í faðmlögum.
Listvinahúsið 90 ára
Lýsi inniheldur D-vítamín sem er talið
draga úr líkum á krabbameini.
Lýsi
styrkir
Bleiku
slaufuna
LEYNIVOPN ÞJÓÐARINNAR
300 krónur af hverri seldri dós rennur óskipt
til styrktar Bleiku slaufunnar.