Morgunblaðið - 01.03.2018, Síða 76

76 MENNING
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 1. MARS 2018
Bragð af
vináttu
• Hágæða gæludýrafóður
framleitt í Þýskalandi
• Bragðgott og auðmeltanlegt
• Án viðbættra litar-, bragð- og rotvarnarefna
Útsölustaðir: Byko, Dýraland, Gæludýr.is, 4 loppur, Multitask, Launafl, Vélaval, Landstólpi.
VIÐTAL
Silja Björk Huldudóttir
silja@mbl.is
„Ég verð að viðurkenna að þessi
viðurkenning kemur mér ánægju-
lega á óvart, því ég hélt satt að segja
að bókin væri of umdeild til að vera
verðlaunuð,“ segir Steinunn
Kristjánsdóttir sem í gær hlaut
viðurkenningu Hagþenkis fyrir
framúrskarandi rit á árinu 2017 fyr-
ir bókina Leitin að klaustrunum –
klausturhald á Íslandi í fimm aldir
sem Sögufélag gaf út í samstarfi við
Þjóðminjasafn Íslands. Viðurkenn-
ing Hagþenkis, sem veitt var í 31.
sinn í gær, telst til virtustu og veg-
legustu verðlauna sem fræðimönn-
um og höfundum kennslugagna get-
ur hlotnast.
„Þessi verðlaun hafa mikla þýð-
ingu fyrir mig. Því þó ég sé sjálf sátt
með mitt verk – annars hefði ég ekki
látið það frá mér – er alltaf gott að fá
staðfestingu um það frá öðrum. Það
er ekki síst vegna þess að oft er litið
svo á að ógerningur sé að þjóna
tveimur herrum, þ.e. skrifa bók jafnt
fyrir fræðimenn og almenning. Eins
hefur ákveðnum hópi fólks þótt ég
vera með skrifum mínum að upp-
hefja klaustrin á kostnað þjóðkirkj-
unnar og þá með því að benda á að
hagur almennings hafi versnað þeg-
ar klaustrunum var lokað við siða-
skiptin,“ segir Steinunn og viður-
kennir fúslega að með því að beina
sjónum sínum að sögu kaþólsku
klaustranna sé hún að fjalla um þátt
í sögunni sem hafi ekki fengið mikla
athygli fræðimanna hérlendis um
langt skeið. Þá er sjaldgæft að
fræðibók sé skrifuð í fyrstu persónu.
Saga klaustranna vanrækt
„Meginástæða þess að saga
klaustranna hafi verið vanrækt, fyr-
ir utan framlag þeirra til ritmenn-
ingar og sagnaritunar, kann að vera
að áherslan hefur alloft verið á höfð-
ingjavald og veraldlega lífið á mið-
öldum. Rannsókn mín leiðir í ljós að í
raun ríkti tvöfalt valdakerfi í landinu
á miðöldum, annars vegar veraldlegt
og hins vegar kirkjulegt. Lengst af á
kaþólskum tíma voru stöðugar deil-
ur milli þessara tveggja valdblokka.
Kirkjulega valdið kom auðvitað frá
Róm og það virðist eins og litið hafi
verið á það sem útlenskt fyrirbæri í
landinu sem ekki tengdist Íslands-
sögunni, en þetta er stór og ríkur
þáttur í sögu okkar,“ segir Steinunn
og bendir á að margar mýtur séu til
um klaustrin sem ekki standist við
nánari skoðun.
„Sú skoðun er t.d. ríkjandi að
klaustrin hafi verið afar fámenn og
að þau sem gengið hafi í þau hafi
verið heldra og eldra fólk. En það
eru eiginlega engin dæmi um það að
efnað fólk hafi gengið í klaustur til
að setjast í helgan stein. Þvert á
móti voru klaustrin mjög fjölmenn
og full af fólki á besta aldri auk þess
sem margir óvígðir keyptu sér
veraldlega vist í klaustrunum.“
Einlægur frásagnarstíll
Að vanda stóð viðurkenningarráð
Hagþenkis að valinu á verðlaunabók
ársins, en í því sátu Auður Styrkárs-
dóttir stjórnmálafræðingur, Guðný
Hallgrímsdóttir sagnfræðingur,
Helgi Björnsson jöklafræðingur,
Henry Alexander Henrysson heim-
spekingur og Sólrún Harðardóttir
námsefnishöfundur. Að mati ráðsins
fær bók Steinunnar lesendur til „að
hugsa á nýjan hátt um lífið og til-
veruna á Íslandi á fyrri öldum“. Í
greinargerð ráðsins segir einnig:
„Eins og þekkt er vann Steinunn
ítarlega og merka rannsókn á
klaustrinu að Skriðu í Fljótsdal.
Bókin sem nú er verðlaunuð fjallar
um rannsókn hennar á „hinum“
klaustrunum. Markmið Steinunnar
með rannsókninni var að leita nýrra
heimilda um klaustur á Íslandi og
rekja sögu þeirra með öllum til-
tækum heimildum og nútímatækni
sem stendur fornleifafræði til boða.
Sérstök áhersla var á leifar klaustr-
anna í jörðu. Afrakstur rannsóknar-
innar varpar nýju ljósi á sögu kirkj-
unnar og hugmyndir manna um
mikilvægt hlutverk klaustra í ís-
lensku samfélagi. […] Steinunni
tekst á einstaklega áhrifaríkan hátt
að láta lesandann finnast hann vera
þátttakandi í sjálfri rannsókninni.
Með látlausum, en jafnframt ein-
lægum frásagnarstíl, gefur hún les-
andanum færi á að skyggnast inn í
heim og huga fræðimanns og fylgja
honum eftir við hvert fótmál. Ekki
bara þegar vel gengur heldur líka
þegar uppgröftur skilar ekki þeim
árangri sem vonast var til. Þetta
þótti viðurkenningarnefnd áhuga-
verð nálgun og gefa verkinu aukið
gildi hvað varðar miðlun fræðilegs
efnis til almennings.“
Efnislegar leifar mikilvægar
Í samtali við Morgunblaðið þakk-
ar Steinunn bróður sínum, Gísla,
fyrir að hvetja sig til að reyna ekki
að fela það að höfundurinn er ávallt
hluti af eigin verki. „Hann sannfærði
mig líka um að hægt er að þjóna
tveimur herrum í einu, þ.e. skrifa
bók fyrir jafnt fræðimenn og al-
menning, án þess nokkurn tímann
að slá af fræðilegum kröfum. Þegar
ég fór að nálgast skrifin með þeim
augum fann ég hvað það var miklu
auðveldara og ég held að það skili
sér í textann,“ segir Steinunn og
tekur fram að ekki megi vanmeta
getu almennings til að skilja fræði-
legan texta.
„Með þessari nálgun fæ ég líka
tækifæri til að segja miklu meira og
koma hugleiðingum mínum á fram-
færi, en ef ég væri bara bundin við
fræðilegan texta. Við fræðimenn
eigum alltaf að vera að finna ein-
hvern einn sannleika, en hann er
ekki til – heldur aðeins óteljandi
sjónarhorn sem geta öll verið sönn
og geta saman byggt upp ríkulegri
mynd af horfnum tíma en ella,“ segir
Steinunn og tekur fram að hún líti á
viðurkenningu Hagþenkis sem stað-
festingu þess að efnislegar leifar
geti, ekki síður en skjöl eða aðrar
heimildir, varpað ljósi á söguna og
fortíð. „Þetta kann að hljóma sjálf-
sagt í eyrum margra en það er ekki
svo því gjarnan er litið þannig á að
það sem ekki hefur verið skráð eða
skrifað niður sé hreinlega ekki til,“
segir Steinunn og bendir á að bein
sjúklinga veiti upplýsingar ekki síð-
ur en skjal um kaup á jörð.
„Þegar ég rannsakaði klaustrið á
Skriðu í Fljótsdal var niðurstaða
mín að þar hefði verið spítali. Ég
byggði það á jarðneskum leifum
sjúklinga sem jarðaðir höfðu verið á
staðnum, læknisfræðiáhöldum sem
þar fundust sem og ummerki um
kvikasilfur sem vitað er að notað var
við lækningar á sínum tíma og lækn-
ingaplöntur. Sumir telja þessar efn-
islegu leifar ekki nóg vegna þess að
hvergi séu til ritaðar heimildir þess
efnis að spítali hafi verið rekinn á
Skriðuklaustri. Þrátt fyrir að óbein-
ar heimildir og vísanir sýni fram á að
klaustrin hafi sinnt sjúkum og fá-
tækum hefur því verið afneitað með
þeim rökum að samkvæmt Jónsbók
áttu hreppar og ættingjar að sjá um
hina sjúku og fátæku.
Í mínum huga segja varðveitt
skjöl raunar aðeins hálfa söguna,
rétt eins og bein sjúklingsins. Sem
fornleifafræðingur vil ég einnig
halda því fram að hinar efnislegu
leifar – efnismenningin – veiti jafnan
upplýsingar um hversdaginn á með-
an þær rituðu sýni öðru fremur
hvernig lífið og tilveran hefði átt á að
vera út frá sjónarhorni þess sem
skráði,“ segir Steinunn og bendir á
að ávallt verði að hafa í huga að sá
sem stundar fræðastörf hafi alltaf
val um nálgun á viðfangsefni sín.
„Ekkert ratar af sjálfsdáðum á
spjöld sögunnar því þekkingin og
sagan sjálf er búin til af þeim sem
hennar afla eða hana rita. Og þess
vegna er líka svo endalaust mikil
saga enn ósögð; sögur af konum,
körlum, börnum, hinum jaðarsettu
eða ráðandi, hvers kyns trú, siðum,
menningu og pólitík eða bara af tíð-
indalausum hversdeginum.“
Strandar á fjármagni
Aðspurð segist Steinunn þegar
farin að leggja drög að næstu bók og
viðurkennir að verðlaunaupphæðin,
sem nemur 1.250 þús. kr., komi þar í
góðar þarfir. „Ég hef verið að rann-
saka aftökur á Íslandi eftir siða-
skipti út frá stéttaskiptingu, þving-
uðum játningum og #metoo--
byltingunni. Við siðaskiptin fluttist
rétturinn til refsinga frá kirkjunni til
veraldlega valdsins samtímis því
sem dauðarefsingar voru teknar
upp,“ segir Steinunn og bendir á að
meðal þeirra mála sem rannsókn
hennar nái til séu morðin á Sjöundaá
og síðasta aftakan hérlendis þegar
Agnes Magnúsdóttir og Friðrik Sig-
urðsson voru tekin af lífi 1830.
„Þetta eru mörg mál sem ég hef
verið að skoða, bæði dómsskjöl,
skráðar heimildir og munnlegar frá-
sagnir. Ég hef sérstakan áhuga á
bakgrunni fólksins sem dæmt var,
því þetta virðist oftast hafa verið
fólk sem var lægra sett í þjóðfélag-
inu og lenti í ógöngum. Ég ætla að
skrá dysjar hringinn um landið og
hugsanlega grafa í einhverjum
þeirra,“ segir Steinunn og rifjar upp
að sakborningar hafi yfirleitt verið
dysjaðir á aftökustað, enda misstu
þeir rétt sinn til að hvíla í vígri mold.
„Líkt og með klaustrin er þetta
dulinn þáttur í okkar sögu. Þessar
aftökur fóru fram annað hvert ár á
200 til 300 ára tímabili. Þetta hefur
haft mikil áhrif á allan almenning, en
samt er lítið talað um þetta – eins og
með klaustrin. Samhliða þessu hef
ég, ásamt fleirum, verið að undirbúa
viðamikla og kostnaðarsama rann-
sókn á Þingeyraklaustri. En því mið-
ur hefur ekki enn fengist fjármagn
til hennar. Hún bíður þess.“
Fornleifar sýna hversdaginn
 Steinunn Kristjánsdóttir hlýtur viðurkenningu Hagþenkis 2017 fyrir bókina Leitin að klaustrunum
– klausturhald á Íslandi í fimm aldir  Aftökur hérlendis og Þingeyraklaustur næstu rannsóknarefni
Morgunblaðið/Hanna
Ánægja „Ég verð að viðurkenna að þessi viðurkenning kemur mér ánægjulega á óvart, því ég hélt satt að segja að
bókin væri of umdeild til að vera verðlaunuð,“ segir Steinunn Kristjánsdóttir um viðurkenningu Hagþenkis.