Morgunblaðið - 01.03.2018, Side 82

82 MENNING
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 1. MARS 2018
Loftkæling
Funahöfða 7, 110 Reykjavík, s. 577 6666
og varmadælur
LAUGAVEGI 24 - 101 REYKJAVÍK
SÍMI: 552 0800
Dönsk hönnun
SKIPAGÖTU 7 - 600 AKUREYRI
SÍMI: 462 4646
Arabíska vorið og
stríðið í Sýrlandi
Á meðan Bandaríkjamenn bjuggu
sig undir að yfirgefa Írak hófst hið
svokallaða arabíska vor víða í Mið-
Austurlöndum og hefur leitt til mik-
illa breytinga og óstöðugleika víða.
Enn eru ekki öll mál útkljáð. Mót-
mælaalda þessi
hófst í Túnis þeg-
ar fátækur
ávaxtasali, Mu-
hammad Boua-
zizi, kveikti í sér í
desember 2010 til
að mótmæla spill-
ingu stjórnvalda
landsins. Innan
fárra vikna fór að
bera á álíka mót-
mælum í Líbíu, Egyptalandi, Jemen,
Bahrein og Sýrlandi. Merkileg tíma-
mót og stórfelld ofbeldishrina átti sér
stað bæði í Líbíu, þar sem Muammar
Ghaddafi var steypt af stóli og hann
myrtur, og í Egyptalandi þar sem
Hosni Mubarak sagði af sér og var
hnepptur í fangelsi. Á tímabili var vor
í lofti og bjartsýni ríkti um að nýir
straumar og stefnur hefðu fest rætur
sem myndi leiða til betri tíðar með
blóm í haga. Síðan kom Vetur kon-
ungur og allt fór á annan veg, vor-
blómin fölnuðu og voru rifin í burtu
eins og arfi. Gömlu klíkurnar náðu að
festa sig í sessi á ný og treystu stöðu
sína enn betur.
Al-Assad-fjölskyldan, sem tilheyrir
minnihlutahópi alawíta (sem er af-
sprengi úr sjía-íslam), hefur verið í
forystuhlutverki í Sýrlandi síðan
1971. Fyrst var það Hafez al-Assad
sem stjórnaði landinu með járnhendi.
Þegar hann lést árið 2000 tók sonur
hans, Bashar al-Assad, við. Þegar
vindar arabíska vorsins fóru að blása
um svæðið gerðu fæstir ráð fyrir því
að Sýrlendingar myndu vera þar
fremstir í röð. Á síðustu þrjátíu árum
hafði stjórnmálalífið í Sýrlandi verið
frekar rólegt og lítið um að vera í ein-
ræðisríkinu. Það var nánast engin
stjórnarandstaða og ólíkt Egyptum
og Jórdaníubúum, sem hafa mikinn
pólitískan áhuga, var það viðkvæði
annars staðar meðal araba að Sýr-
lendingar hefðu meiri áhyggjur af
hversu mikill sykur væri í teinu
þeirra heldur en því sem væri að ger-
ast í stjórnmálum. Það var ekki til-
viljun þar sem stjórn Assad-
fjölskyldunnar beitti harðneskjuleg-
um aðferðum til að koma í veg fyrir
þróun eðlilegrar stjórnarandstöðu og
braut gegn mannréttindum þeirra
borgara sem hún taldi að gætu ógnað
valdastöðu hennar.
En í mars 2011 tóku nokkrir tán-
ingsstrákar sig til og krotuðu algeng
slagorð arabíska vorsins á lög-
reglustöðina í bænum Deraa. Lög-
reglan handtók þá og fangelsaði og
þeir máttu þola pyntingar. Aðstand-
endur strákanna hófu að mótmæla
þessum harðneskjulegu aðgerðum
stjórnvalda. Ríkisstjórn al-Assads
brást ókvæða við þessum mótmælum.
Herinn var kallaður út og nokkrir
mótmælendur létust. Tónninn var
sleginn. Úr þessu óx ofbeldisstig mót-
mælanna og þau breiddust út um
landið. Fyrr en varði þróuðust mót-
mælin yfir í borgarastyrjöld þar sem
hersveitir ríkisstjórnarinnar börðust
gegn ólíkum hópum stjórnarandstöð-
unnar.
Þegar borgarastyrjöldin skall á
voru þeir aðilar sem börðust gegn
ríkisstjórninni mjög ólíkir innbyrðis,
höfðu ekki mikla reynslu af samstarfi
og áttu ólíkra hagsmuna að gæta.
Mörg erlend ríki, svo sem Bandarík-
in, Tyrkland og hin ýmsu ríki við
Persaflóann, svo sem Katar, studdu
þessa stjórnarandstöðu með ráðum
og dáð enda vildu þau gjarnan bola
Assad-stjórninni frá. Þeir sem börð-
ust gegn ríkisstjórninni voru til dæm-
is ýmsar hreyfingar Kúrda, hinn svo-
kallaði frjálsi sýrlenski her og svo
ýmsar hreyfingar jihadista-samtaka,
þar á meðal liðsmenn hins svokallaða
Íslamska ríkis (ISIS eða Dáesh).
Hins vegar studdu Rússland og Íran
Assad-stjórnina enda höfðu þau átt
góð og náin tengsl við hana í fjölmörg
ár. Sömuleiðis voru liðsmenn Hizbol-
lah-samtakanna í Líbanon, sem eru
sjítar, dyggir stuðningsmenn Sýr-
landsstjórnar.
Klassískt staðgöngustríð
Á síðustu misserum hafa Tyrkir
söðlað um og styðja nú ríkisstjórn As-
sads. Þeir sem styðja stjórnina vilja
að sjálfsögðu að hún haldi áfram að
vera við stjórnvölinn í Sýrlandi. Sýr-
lendingar eru mikilvægir bandamenn
Rússa í Vestur-Asíu. Íran og Hizbol-
lah-samtökin vilja gjarnan tryggja að
sjíta-stjórn sitji áfram að völdum og
Tyrkir meta það sem svo að hún sé
líklegust til að koma í veg fyrir sjálf-
stæðistilburði Kúrda. Nýlega hafa
svo Bandaríkjamenn einnig verið As-
sad-stjórninni innan handar þar sem
Bandaríkjastjórn lítur svo á að rík-
isstjórn Sýrlands sé öflugur andstæð-
ingur ISIS (eða Dáesh). Í augum
Bandaríkjamanna eru því óvinir óvin-
arins vinir. Og í þessu tilviki er það
Sýrlandsstjórnin.
Á fyrstu árum stríðsins í Sýrlandi
virtist sem dagar Assad-stjórn-
arinnar væru taldir. En á síðasta ári
skánaði staða hennar. Hún hefur
unnið nokkra sigra að undanförnu.
Sýrlandsstjórnin hefur nú umráð yfir
stærstu borgum Sýrlands en á enn
langt í land að ná fullnaðarsigri.
Margir óttast að líða muni töluverður
tími uns ófriðaröldurnar fari að lægja
í Sýrlandi og að enn sé langt í land
þangað til friður og ró ríki í þessu
merka og forna menningarríki.
Átökin í Sýrlandi snúast fyrst og
fremst um pólitíska framtíð Sýrlands.
Það má segja að átökin í Sýrlandi séu
tvenns konar: Annars vegar er þetta
dæmigerð borgarastyrjöld þar sem
innlendir aðilar herja hver á öðrum af
trúarlegum, etnískum eða hug-
myndafræðilegum ástæðum. Hins
vegar er þetta klassískt stað-
göngustríð (það er proxy war) þar
sem ýmis erlend ríki og stórveldi
blanda sér í átökin fyrst og fremst af
öðrum pólitískum ástæðum sem hafa
lítið sem ekkert með Sýrland að gera.
Með beinum og óbeinum aðgerðum
stuðla þessir erlendu aðilar að því að
tryggja efnahagslega hagsmuni og
pólitíska stöðu þeirra í Vestur-Asíu.
Þeir líta svo á að Sýrlandsstríðið sé
ákveðinn vendipunktur þar sem út-
koman gæti endurskilgreint landa-
mæri og valdahlutföll Mið-Austur-
landa. Staðan í Sýrlandi er orðin
vægast sagt mjög flókin. Bandalög og
fylkingar eru sífellt að breytast og
hraðinn á þessum breytingum er gíf-
urlegur. Eins og oft áður í svona
átökum eru það venjulegir borgarar
sem hafa verið helstu fórnarlömb
stríðsins. Vegna þess hversu eldfimt
og ofbeldisfullt ástandið hefur verið
er nánast ómögulegt að fá áreið-
anlegar og haldbærar upplýsingar
um hvað sé raunverulega að gerast.
ISIS er skammstöfun á enska heit-
inu Islamic State in Iraq and Syria,
Íslamska ríkið í Írak og Sýrlandi.
Þetta eru tiltöluleg ný samtök sem
eru starfandi, eins og nafnið gefur til
kynna, fyrst og fremst í Írak og Sýr-
landi. Þau eru einnig talin vera ábyrg
fyrir hryðjuverkum víðar, svo sem í
Egyptalandi, Líbanon, á Spáni, Eng-
landi, í Frakklandi og í Bandaríkj-
unum.
Uppgangur ISIS er tilkominn
vegna innrásarinnar í Írak 2003 og
hernámsins sem fylgdi í kjölfarið. Í
fyrstu var þorri þeirra sem gengu til
liðs við samtökin fyrirverandi her-
menn írakska hersins sem CPA
sögðu upp árið 2003. Þessir aðilar
herjuðu fyrst á hernámsliðið í Írak og
ríkistjórn al-Maliki en færðu svo út
kvíarnar til Sýrlands þegar borg-
arastyrjöldin hófst þar. Margvíslegir
stjórnarandstöðuhópar fengu þá fjár-
hagslegan stuðning og vopn frá Vest-
urlöndum og ýmsum ríkjum við
Persaflóa. ISIS nýtti sér stjórnleysið
og óvinsældir al-Assad-stjórnarinnar
til að ná völdum í stórum hluta Sýr-
lands, sérstaklega í vestur- og norð-
urhluta landsins.
Misnota trúna
Hugmyndafræðilega eru ISIS ísl-
amskir jihadistar og benda á nauðsyn
þess að heyja vopnaða baráttu til að
koma á hinu réttláta ríki. Lokatak-
markmið er endurreisn kalífadæm-
isins sem ISIS vill að rísi í Sýrlandi
og Írak. Í framsetningu samtakanna
verður þetta alræðisríki sem byggist
á túlkun þeirra á klassískum sjaría-
lögum íslams, sérstaklega í einka-
málum, fjölskyldulöggjöf og refsi-
rétti. Að mörgu leyti líkist þetta
hugmyndafræði al-Kaeda-samtak-
anna. En al-Kaeda vildi heyja al-
heimsbaráttu sem nái til sem flestra
múslima óháð þjóðerni, öfugt við IS-
IS sem hefur mun þrengri markmið.
Liðsmenn þeirra vilja fyrirmyndaríki
á tilteknum stað fyrir tiltekna ein-
staklinga. Segja má að ISIS sé einnig
afsprengi nýfasisma 21. aldar. Víða
um heim, og sérstaklega í Evrópu,
hafa komið fram róttækir, öfgafullir
hægri flokkar sem byggja á útlend-
inga- og gyðingahatri, íslamófóbíu og
kynþáttafordómum og halda uppi
hreinræktaðri þjóðernishyggju.
Þessir aðilar vilja hreinsa þjóðina af
óæskilegum erlendum áhrifum og
einstaklingum. ISIS tengist þessari
bylgju og er að einhverju leyti við-
brögð við henni því liðsmennirnir
telja sig vera verndara súnní-araba.
Þeir vilja einmitt drepa eða hrekja úr
landi óæskilega aðila sem passa ekki
inn í þjóðernis- og rétttrún-
aðarhugmyndir þeirra. Þess vegna
hafa þeir ráðist á kristna araba,
Kúrda, Túrkmena, jasída og sjíta-
araba. ISIS-liðar vilja hreinræktað
einsleitt ríki og hafa óbeit á þeirri
fjölmenningu sem hefur einmitt ein-
kennt Sýrland og Írak í um þúsund
ár. Allt það sem hefur komið frá for-
ystumönnum þessara samtaka í ræðu
og riti sýnir að þeir misnota trúna til
að ná fram pólitískum markmiðum
frekar en að misnota stjórnmála-
starfsemi til að fá fram trúarlegum
markmiðum
Auk þess að hafa skýra og afdrátt-
arlausa hugmyndafræði og ákveðið
frelsi til að starfrækja sína túlkun á
jihad í stjórnleysisumhverfinu í Sýr-
landi og Írak, hafa samtökin tekið
virkan þátt í upplýsingabyltingu 21.
aldar. Þau hafa nýtt sér samfélags-
miðla og upplýsingatækni sér og mál-
stað sínum til framdráttar sem hefur
aukið hróður þeirra og gert þeim auð-
veldara að laða til sín nýja fé-
lagsmenn. Hrottalegum og áhrifarík-
um myndböndum hefur verið dreift á
netinu í áróðurskyni og ISIS-menn
eru einnig einkar atkvæðamiklir á
margvíslegum spjallrásum til að
sannfæra hina óánægðu ungu kyn-
slóð um að þeir séu að berjast í þágu
hennar og að ISIS veiti þeim ákveð-
inn tilgang í lífinu. ISIS nýtir sér
þessa upplýsingatækni til að koma á
framfæri róttækri og annarlegri túlk-
un sinni á íslam.
Í fyrstu naut ISIS töluverðrar vel-
gengni í borgarastyrjöldunum í Írak
og Sýrlandi. Það er einmitt í stríðs-
ástandi sem málstaður þeirra fær
hvað mestan hljómgrunn, þar sem
þeir lofsyngja ákveðinn tilgang í þessu
lífi og eilíft líf í því næsta. Á síðustu
misserum hefur baráttan ekki gengið
sérstaklega vel í Sýrlandi en þar er
komin upp pattstaða og að sumu leyti
eru ISIS-menn farnir að missa und-
irtökin í stríðinu. Þeir hafa misst mik-
ilvægar borgir og landsvæði. Mikil ör-
vænting hefur þess vegna gripið um
sig meðal forystumanna ISIS. Því
hafa þeir hvatt til eða hjálpað til við
hryðjuverkastarfsemi annars staðar,
svo sem í Frakklandi. Í þeirra augum
styður það við baráttuna nær að heyja
baráttu fjær. Þessar umfangsmiklu
hryðjuverkaaðgerðir fjær vekja at-
hygli á baráttunni heimafyrir. Þær
eru hluti af áróðursherferð ISIS og
leið til að fá fleiri nýja liðsmenn.
Væntanlega er það einungis tíma-
spursmál hvenær samtökin líða undir
lok í núverandi mynd. En hugmynda-
fræðin mun halda áfram að lifa og fé-
lagsmennirnir gætu komið fram undir
nýjum merkjum eftir nokkur ár. Á
meðan staðan í Sýrlandi og Írak verð-
ur áfram óstöðug munu álíka jihad-
ista-samtök ná að festa rætur þrátt
fyrir hinn grýtta pólitíska jarðveg sem
þar er eða kannski einmitt vegna
hans.
Meginstef í sögu Mið-Austurlanda
Mið-Austurlönd – fortíð, nútíð og framtíð heitir bók eftir Magnús Þorkel Bernharðsson. Í bókinni, sem Mál og menning gefur
út, fjallar Magnús um meginstefin í sögu Mið-Austurlanda og leit íbúa þessa svæðis að hinum hinn gullna meðalvegi hefðar og
nútíma, sjálfstæðis og jafnréttis, ofbeldis og framfara, trúfrelsis og einstaklingsfrelsis. Hér er gripið niður í frásögnina.
Höfundurinn Magnús Þorkell er prófessor í nútímasögu Mið-Austurlanda
við háskóla í Bandaríkjunum og sérfræðingur í sögu svæðisins.