Morgunblaðið - Sunnudagur - 17.06.2018, Blaðsíða 12

VIÐTAL
12 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 17.6. 2018
Þrátt fyrir að listmeðferð hafi verið notuðhérlendis í yfir 40 ár og fagfélag listmeð-ferðarfræðinga sé að verða 20 ára eru
tiltölulega fáir sem sinna starfinu og alltaf eru
biðlistar.
Íris Ingvarsdóttir listmeðferðarfræðingur
hefur einkum sinnt börnum og ungmennum
sem orðið hafa fyrir áföllum
þar sem hið talaða orð dugar
ekki til að vinna úr erfiðum
upplifunum. Hún hefur bæði
starfað innan barna- og ung-
lingageðdeildar Landspít-
ala, innan skólakerfisins og
með eigin stofu.
Þrátt fyrir að rannsóknir
hafi sýnt að myndmál hjálpi
bæði ungu fólki en einnig
fullorðnum til að vinna úr tilfinningum sínum og
listmeðferðarfræðingar hafi unnið innan heil-
brigðiskerfisins í fjöldamörg ár hefur starfs-
heitið listmeðferðarfræðingar ekki hlotið lög-
gildingu hérlendis, eins og til dæmis í Bretlandi.
Íris segir það meðal þess sem skýri skort á ný-
liðun í starfinu og það séu hagsmunir allra og
ekki síst ungs fólk að meðferðaraðilar séu með
rétta menntun og þjálfun.
„Fólk veit oft ekki hvað listmeðferð er fyrr en
það þarf að nýta þjónustuna sjálft. Margir
tengja það við að við séum að teikna, jú, enda
þekkt að sálfræðingar nýti sér það í meðferðum
barna. Listmeðferð hentar þó líka fullorðnum
og meðferðarúrræðið er til dæmis á spítölum,
skólum og stofnunum eins og Ljósinu, Stíga-
mótum og Foreldrahúsi. Erlendis er það nýtt í
fangelsum og á hamfarasvæðum svo dæmi séu
nefnd,“ segir Íris.
Menntun listmeðferðarfræðinga liggur í
myndlist og sálfræði og í meðferðinni er fjöl-
breyttur efniviður notaður, svo sem málning,
leir, teikning og gifs. Myndlistarefniviðurinn
höfðar til skynfæranna, snertingar og sjónar og
út frá þeim er hægt að vinna mjög djúpstætt
með sálarlífið. Listmeðferðarfræðingar eru ekki
margir hérlendis en stéttin er þó öflug og önn-
um kafin. Einn af frumkvöðlum hennar, Sigríð-
ur Björnsdóttir, kom til dæmis á stofn norrænni
ráðstefnu um listmeðferð árið 1975 og hefur
sterkt samstarf Norðurlandaríkjanna haldist,
en ráðstefnan verður haldin hérlendis í október.
„Þeir sem orðið hafa fyrir áfalli geta átt erfitt
með að færa það í orð. Ung börn hafa stundum
ekki einu sinni orð yfir það en áhrifin liggja í
taugakerfinu. Þegar barn fer að handleika
myndlistarefnivið vekur það upp skilningarvitin
og myndtjáning tekur við. Það ferli sem fer af
stað og þau myndtákn sem koma fram er það
sem við vinnum úr. sumir eiga erfitt með að
setja í orð hvernig þeim líður og geta verið
sterkari í myndrænni hugsun og tjáningu. Við
teljum því mikilvægt að fólk hafi aðgang að fjöl-
breyttum meðferðarleiðum. Myndverkið virkar
eins og spegill og getur síðan orðið brú yfir í
orðin en um leið og við erum farin að nota orðin
erum við komin í vitsmunalega nálgun. Það er
þetta ferli sem við erum að vinna með.“
Oft er talað um að börn búi yfir eðlislægri
sköpunargleði en ýmislegt getur hamlað henni,
svo sem kvíði og taugaþroskafrávik. Listmeð-
ferð hjálpar til dæmis börnum á ADHD- og ein-
hverfurófi til að tjá sig.
„Teikniþroski fylgir vitsmunaþroska og getur
því gefið miklar upplýsingar um hvar börn eru
stödd í þroska en við álag og áfall getur orðið
afturför í þroska. Börn með þroskaskerðingar
staðna í þroska og breytingar verða á teikn-
ingum við heilasjúkdóma. Teikningar luma á
ýmsum upplýsingum. Fólk sem á við geðræn
vandamál að stríða og þarf lyf til að halda stöð-
ugleika, en hefur ekki tekið lyfin sín, sýnir oft
fyrstu vísbendingar um það í teikningum sem
það vinnur inni á til dæmis geðdeildum, það
birtist í óreiðukenndum teikningum.“
Bera vitni í dómsmálum
Íris fær margar tilvísanir frá barnavernd og
barnageðlæknum og einnig leitar fólk til hennar
að eigin frumkvæði.
„Hingað koma börn og ungmenni sem hafa
upplifað álag, áföll eða eru með taugaþroska-
frávik. Listmeðferðarfræðingar hjálpa þeim að
tjá sig og það felur í sér ákveðið útrásarferli en
við úrvinnslu hjálpum við þeim að átta sig á til-
finningum sínum, setja á þær nafn og finna
þeim viðeigandi farveg.
Með þeim skilgreinum við hverju þau geta
borið ábyrgð á og hverju ekki og hverju full-
orðna fólkið þarf að taka ábyrgð á. Það getur
verið unnið í samvinnu við foreldra, hvað það er
sem foreldrar þurfa að fókusera á og aðrir fag-
aðilar sem koma að barninu. Við hjálpum þeim
að gera sér grein fyrir því hvar öryggisnet
þeirra er og hvar þau geta leitað hjálpar, því að
stundum lokast börn bara inni í sínum eigin
hugarheimi.“
Fer meðferðin alltaf yfir í orð úr mynd-
sköpun?
„Hluti af henni fer yfir í orð en maður veit það
til dæmis í áfallasögu að það þarf ekkert endi-
lega að orða alla hluti. Fólk sem hefur orðið
fyrir áföllum eða getur átt erfitt með að setja
óbærilegar tilfinningar í orð. Það felst í mennt-
un og þjálfun listmeðferðarfræðinga að átta sig
á þessu ferli og gefa þann tíma sem þarf til að
leyfa því að koma fram sem þarf á myndrænan
hátt þar til viðkomandi er tilbúinn að fara að
setja það meira í orð.“
Listmeðferðarfræðingar hafa verið í um 20
ára baráttu fyrir löggildingu starfsheitisins í
samstarfi við músíkmeðferðarfræðinga og vilja
með því fá viðurkenningu og starfsleyfi sem
heilbrigðisstarfsmenn. Starfið er ábyrgðarstarf
og hafa listmeðferðarfræðingar til að mynda
verið kallaðir til vitnisburðar í dómsmálum.
„Þetta er viðkvæmur hópur sem við vinnum
með, sem þarf að vanda sig sérstaklega með.
Við teljum því mjög mikilvægt að þeir sem
sinna listmeðferð hafi til þess viðurkennda
menntun og þjálfun enda er eftirspurn eftir
þjónustunni. Í dag getur hver sem er opnað
stofu og við höfum dæmi um að ófaglært fólk
auglýsi námskeið í listmeðferð. Okkur finnst
fullkomlega óábyrgt af stjórnvöldum að horfa
framhjá þessu. Löggilding starfsheitis þýðir að
fólk eigi að geta treyst því að það sé að leita til
fagfólks og einnig að annað fagfólk viti fyrir
hvað listmeðferð stendur.
Við byrjuðum á þessu löggildingarferli í
kringum 2000 og þá fengum við mjög jákvæða
umsögn frá embætti Landlæknis, sem á að gefa
umsögn um allar löggildingarumsóknir. Lög um
heilbrigðisstarfsmenn voru síðan í endurskoðun
í um 10 ár en 2013 sendum við aftur inn umsókn.
Velferðarráðuneytið hefur hreinlega ýtt þess-
um umsóknum út af borðinu og við teljum okk-
ur ekki fá rök fyrir því af hverju og við höfum
ekki fengið að nýta andmælarétt. Við leituðum
því til Umboðsmanns Alþingis, sem gerði vel-
ferðarráðuneytinu ljóst að því bæri að fara efn-
islega yfir umsókn okkar, sem fór þá aftur til
umsagnar Landlæknis.“
Í þeirri umsögn kom fram að listmeðferðar-
fræðingar væru að veita góða þjónustu, það
væri eftirspurn eftir henni og fagfélag list-
meðferðarfræðinga hefði góðar siðareglur sem
ættu að geta haldið utan um starfsemi þeirra.
„Þá taldi Embætti landlæknis að störf okkar
væru þess eðlis að þau gætu ekki stofnað sjúk-
lingum okkar í hættu og því væri ekki þörf á
löggildingu. Vísað var til rannsókna því til
stuðnings sem eiga við störf lækna og hjúkrun-
arfræðinga á skurðdeildum. Ekki var vísað til
neinna á geðdeildum. Við teljum þetta því alls
ekki fullnægjandi rök.“
Öryggismál
Fyrir nokkrum mánuðum kom út skýrsla frá
Embætti landlæknis um stöðugreiningu og
framtíðarsýn í geðheilbrigðismálum barna og
ungmenna á Íslandi. Hún birtist í kjölfar úttekt-
ar Ríkisendurskoðunar frá árinu 2016 um
skipulag geðheilbrigðisþjónustu fyrir börn og
unglinga.
„Í þeirri úttekt kom fram að það vantaði alla
yfirsýn yfir þessi mál og vissulega ber að fagna
þessari skýrslu. Nú á að setja fókusinn á að efla
heilsugæsluna, fá fleiri sálfræðinga og setja fók-
us á forvarnir og ýmislegt fleira. Við viljum
benda á að það eru fleiri sem sinna geðheil-
brigðisþjónustu en sálfræðingar, samanber
okkar stétt. Við höfum unnið mikilvæga vinnu
innan þessa kerfis í mörg ár en erum í raun
ósýnileg því að við erum ekki með löggildingu. Í
þessari skýrslu núna kemur fram að skipu-
leggja eigi úrræði í samræmi við þarfir barna
frekar en að börn þurfi að passa inn í þau úr-
ræði sem fyrir eru og við bendum á að list-
meðferð, sem hefur sýnt sig að hentar börnum
mjög vel, er slíkt úrræði. Listmeðferðarfræð-
ingar sem eru sjálfstætt starfandi eru ekki hluti
af neinu skráningarkerfi, þrátt fyrir að barna-
geðlæknar vísi til okkar. Skráningarkerfi er
hluti af öryggismenningu og eitt af því sem
vinna á að samkvæmt skýrslunni.“
Íris segir margar brotalamir fylgja því að list-
meðferðarfræðingar hafi ekki löggildingu. Fólk
veigri sér við að skrá sig í langt nám erlendis ef
það fær ekki starfsleyfi og nýliðun sé því lítil. Þá
sé meðferðin ekki niðurgreidd hjá ýmsum stétt-
arfélögum vegna þessa og því er mismunun á
aðgengi í þjónustuna.
„Þetta er kaótískt kerfi og við finnum á skjól-
stæðingum okkar að það vantar brýr á milli
meðferðarúrræða og samskipta, yfirsýnin er því
lítil. Nýjar ransóknir sýna að áföll á barnsaldri
geta haft langtímaáhrif á bæði geðheilsu og lík-
amlega heilsu. En börn þurfa þá líka að hafa að-
gang að meðferð sem hentar þeim.“
Getty Images/iStockphoto
Það sem er
óbærilegt að
færa í orð
Hérlendis sækir fólk, einkum börn og ungmenni, sem orðið
hefur fyrir áföllum meðferð í gegnum myndlist, sem hefur
reynst afar vel. Starfsstéttin er fámenn en þéttbókuð en Íris
Ingvarsdóttir segir hana orðna langeygða eftir að fá
viðurkenningu stjórnvalda á starfsheitinu.
Júlía Margrét Alexandersdóttir julia@mbl.is
Íris Ingvarsdóttir
Upplifun stúlku á líðan sinni eftir áfall af völdum
alvarlegs ofbeldis. Á þessum tíma vildi hún ekki
tala um það sem gerist og var því vísað í
listmeðferð. Upplifun hennar var að vera dauð
inni í sér eins og tréð er dautt. Í dag „er tréð
lifandi“ og stúlkan náð að halda áfram með líf
sitt á farsælan hátt.