Morgunblaðið - 08.09.2018, Page 28

28 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 8. SEPTEMBER 2018
Dvergshöfða 2, 110 Reykjavík bilanaust@bilanaust.is
Sími: 535 9000 | bilanaust.is
Gæði, reynsla og gott verð
Vottaðir hágæða
VARAHLUTIR
í flestar gerðir bifreiða
Siðan 1962
Bílanaust er einnig í Hafnarfirði – Keflavík – Selfossi – Akureyri – Egilsstöðum
Fjölmenning og fjöltyngi er mjög til umræðu í samtímanum.Fyrir utan íslensku, sem er þjóðtunga Íslendinga og opinbertmál á Íslandi, eru hér töluð meira en hundrað önnur mál. Þetta er alveg ný staða – eða hvað? Á nýliðnu forn-
sagnaþingi velti bandaríska fræðikonan og Íslandsvinurinn Kendra
Willson því fyrir sér hvaða heimildir væru um tungumál á Íslandi til
forna. Sú mynd sem birtist í fornum textum er af býsna einsleitu og ein-
tyngdu samfélagi. Þó ber að
hafa í huga að þessir textar
voru samdir af höfundum úr
efri lögum samfélagsins og
voru stílaðir á lesendur í
svipaðri þjóðfélagsstöðu.
Hvað um það, við fyrstu sýn
virðast heldur fá tungumál
hafa verið töluð hér – raunar
aðeins eitt. Þetta mál fór
ekki að heita íslenska fyrr
en töluvert seint, líklega
ekki fyrr en á 16. öld. Fram
að því hét það norræna enda
var litið svo á að tunga
Norðurlandabúa væri ein.
Stundum var notað heitið
dönsk tunga þar sem Danir
voru þekktari út á við en
aðrir norrænir menn, t.d.
vegna landvinninga á Bret-
landseyjum.
Eins og Kendra minnti á í
erindi sínu er örsjaldan get-
ið um erlend tungumál á Ís-
landi í fornum heimildum,
en á meðal undantekninga
er frásögn Laxdæla sögu af
því þegar Melkorka kennir
Ólafi syni sínum írsku. Mel-
korka var fráleitt sú eina sem talaði írsku hér á landi enda sýna erfða-
fræðirannsóknir Agnars Helgasonar og félaga að um helmingur for-
mæðra Íslendinga var frá Bretlandseyjum. Þótt ekki megi blanda
saman erfðafræðilegum uppruna og tungumáli hlýtur a.m.k. einhver
hluti af þessu fólki hafi verið keltneskumælandi.
Ekki er þó að sjá að keltnesk tungumál hafi haft teljandi áhrif á ís-
lensku, þar sem engin ummerki um þau er að finna í málfræðinni og fá
keltnesk tökuorð eru í málinu, að undanskildum örnefnum, eins og
Helgi Guðmundsson, prófessor emerítus, hefur rakið. Slík örnefni, þótt
þau séu að vísu ekki mjög mörg, eru óbeinn vitnisburður um þekkingu á
keltnesku máli og staðháttum á Bretlandseyjum. Hins vegar þarf skort-
ur á keltneskum áhrifum ekki að koma á óvart ef norræna var ein-
skorðuð við yfirstétt þjóðveldisins.
Auk keltneskra mála er ekki loku fyrir það skotið að einhverjir Ís-
lendingar hafi þekkt til annarra tungumála, svo sem samísku. Það er
aukinheldur staðreynd að ýmis tökuorð sem tengjast kristni komu úr
fornensku og fornsaxnesku, auk grísku og latínu.
Í lok erindisins viðurkenndi Kendra að meint fjöltyngi til forna væri
nánast hulið sjónum okkar. Með tilliti til þjóðfélagsstöðu höfunda og
lesenda íslenskra fornbókmennta er það að vonum. Kendra kvað raunar
svo fast að orði að það virtist hafa verið á stefnuskrá höfundanna að
sýna mynd af „samræmdu“ þjóðfélagi, tungu og menningu en þegja um
það sem vék frá staðalímyndinni. Þótt umræðan sé vissulega opnari á
okkar dögum gætir samt enn tilburða til þöggunar um það sem er
„öðruvísi“. Eða hvað?
Fjöltyngi til forna?
Tungutak
Þórhallur Eyþórsson
tolli@hi.is
Fjöltyngi Melkorka talaði írsku. Hún var ekki
sú eina sem það gerði.
Velferðarkerfi okkar – í víðum skilningi þess orðs –byggir enn á sömu hugsun og þegar það var settá stofn á fjórða áratug síðustu aldar, fyrir rúm-lega áttatíu árum. Það hafa ekki verið gerðar á
því neinar grundvallarbreytingar sem máli skipta, þótt
samfélagið hafi gjörbreytzt og ný vandamál og viðfangs-
efni komið til skjalanna, sem snúa að einstaklingum, ekki
síður ungum en öldnum.
Þegar það var sett á stofn var því ekki sízt ætlað að
skapa öryggisnet fyrir fólk sem af ýmsum ástæðum, bæði
vegna veikinda og aldurs, átti erfitt með að sjá sér far-
borða.
Í samfélagi okkar tíma hafa fleiri vandamál komið til
sögunnar en þá voru uppi, alla vega þannig að þau væru
sjáanleg. Og þau snúa ekki sízt að börnum og ungu fólki.
Daglega dynja á okkur fréttir sem með einum eða öðr-
um hætti segja okkur að sú hugsun sem velferðarkerfið
byggðist á í upphafi og mótar það í of ríkum mæli enn sé
orðin allt of þröng.
Fyrir hálfri öld og jafnvel fyrir þremur áratugum sner-
ust daglegar fréttir mikið og mest um vandamál atvinnu-
lífsins. Kannski tekur fólk ekki eftir því að slíkar fréttir
eru ekki lengur ráðandi í fjölmiðlum. Í þeirra stað hafa
komið alls konar fréttir um endalausa árekstra af ein-
hverju tagi, í heilbrigðiskerfinu sérstaklega en líka al-
mennt í því sem kalla má fé-
lagslega þjónustu.
Þær fréttir eru birtingarmynd
þess að okkur hefur ekki tekizt að
laga velferðarsamfélag okkar að
breyttum aðstæðum og sennilega
ekki áttað okkur á að það væri
orðið nauðsynlegt.
En nú er svo komið að það blasir við allra augum, í það
minnsta þeirra sem vilja hlusta og sjá.
Hvað er það í samfélagi okkar sem veldur því að átta ára
gamalt barn var barið og lamið af skólafélögum daglega í
langan tíma án þess að gripið væri til róttækra aðgerða?
Hvers konar „velferðarþjóðfélag“ lætur slíkt viðgang-
ast?
Við stöndum frammi fyrir stórfelldum vandamálum,
sem leiða af einelti í skólum, sem af einhverjum ástæðum
hefur verið viðvarandi áratugum saman og óskiljanlegt er
hvers vegna ekki hefur tekizt að stöðva.
Við stöndum frammi fyrir stórfelldum vandamálum
vegna þess að börnum og ungmennum líður svo illa að þau
íhuga sjálfsvíg í ríkari mæli en við gerum okkur nokkra
grein fyrir.
Þessi vanlíðan nær ekki bara til yngstu kynslóðanna
heldur fullorðins fólks líka. Birtingarmyndin er í vaxandi
mæli fíkniefnaneyzla af einhverju tagi, áfengisneyzla,
vandamál í samskiptum fólks, félagsleg einangrun og
fleira.
Til viðbótar koma svo vandamál fólks sem hingað hefur
flutt í verulegum mæli og á ekki auðvelt með að aðlagast
samfélagi okkar. Það er tekið vel á móti því í byrjun, með
brosi á vör, á meðan myndavélarnar smella, en svo tekur
alvara lífsins við og þá verður viðmótið stundum annað.
Þessir nýju íbúar Íslands eiga líka börn sem lenda í marg-
víslegum vandamálum í skólum.
Það dregur ekki úr þessum vanda að hér hefur af ein-
hverjum ástæðum orðið til nokkuð sem kannski má kalla
„samfélagsmenningu“ sem augljóslega hefur leitt til þess
að „kerfið“ sem sett var upp til þess að þjónusta velferðar-
samfélagið hefur fjarlægst svo mjög þá sem það á að þjóna
að við liggur að tengslin hafi brostið.
Úti um allan bæ, ef svo má að orði komast, er fólk sem
hefur komið auga á þessi vandamál og hefur tekið saman
höndum um að takast á við þau, m.a. vegna þess að vel-
ferðarkerfi okkar er ekki að sinna þeim.
Þetta sama fólk rekur sig líka á vandamál við að komast
í samband við „velferðarkerfið“.
Síðastliðið vor efndi velferðarráðuneytið til ráðstefnu
um „snemmbæra íhlutun í málefnum barna“. Ráðstefnan
var mjög fjölsótt, sem undirstrikaði hvað vandinn er stór. Í
ræðu á þeirri ráðstefnu sagði Ásmundur Einar Daðason
félagsmálaráðherra að hann vildi endurskoða allt fé-
lagslega kerfið eins og það snýr að
börnum.
Þennan vanda má draga fram með
ýmsum hætti. Það var upplifun að
sitja eina morgunstund í Laugarnes-
skólanum fyrr í þessari viku, þar sem
félagsmálaráðherra var m.a. staddur,
og fylgjast með brúðuleikhússýningu þeirra mæðgna Hall-
veigar Thorlacius og Helgu Arnalds, sem fjallar um ofbeldi
á heimilum, svo og samtölum þeirra við börnin á eftir.
Dæmi er um að ein slík sýning hafi leitt af sér þrjú mál
sem komu á borð barnaverndaryfirvalda.
Hér eru um að ræða samfélagsmál sem verða að komast
á dagskrá þjóðfélagsumræðna á næstu mánuðum og miss-
erum.
Það er löngu kominn tími á að umbylta velferðarkerfinu
á Íslandi til þess að gera það fært um að takast á við þau
vandamál sem þjóðfélag samtímans stendur frammi fyrir.
Það er engin ástæða til annars en að ætla að um það geti
orðið víðtæk samstaða á milli allra flokka á Alþingi að
grípa til þeirra ráðstafana sem þarf.
En orðin ein duga ekki til. Það þarf aðgerðir. „Kerfið“
þarf að bretta upp ermarnar og vonandi hefur það ekki
gleymt því hvernig það er gert.
Slíkar aðgerðir eru þáttur í að draga úr þeirri vanlíðan
sem allt of margir eru að takast á við með misjöfnum ár-
angri.
Þingmenn þurfa að vakna og gera sér grein fyrir hvar
skórinn kreppir.
Átta ára gamla barnið sem var lamið og barið af skóla-
systkinum sínum daglega í langan tíma á það inni hjá okk-
ur öllum að við sitjum ekki aðgerðarlaus hjá. Ný yfirlýsing
fimm ráðherra í gærmorgun er vonandi upphaf að betri
tímum.
Átta ára gamalt barn var
lamið og barið daglega af
skólafélögum í langan tíma
Af innlendum
vettvangi …
Styrmir Gunnarsson
styrmir@styrmir.is
Vanlíðan í samfélaginu
kallar á aðgerðir
Dagana 30.-31. ágúst skipulagðiGylfi Zoëga prófessor ráð-
stefnu í Háskóla Íslands um banka-
hrunið 2008 með ýmsum kunnum er-
lendum fyrirlesurum og nokkrum
íslenskum, þar á meðal þeim Þor-
valdi Gylfasyni, Stefáni Ólafssyni og
Guðrúnu Johnsen. Þótt Gylfi fengi
styrki til ráðstefnunnar frá Háskól-
anum og Seðlabankanum var hún
lokuð og á hana aðeins boðið sér-
völdu fólki. Íslendingarnir sem töl-
uðu á ráðstefnunni voru nánast allir
úr Hrunmangarafélaginu, sem svo
er kallað, en í það skipa sér þeir ís-
lensku menntamenn sem líta á
bankahrunið sem tækifæri til að
skrifa og tala erlendis eins og Ís-
lendingar séu mestu flón í heimi og
eftir því spilltir.
Þegar að er gáð var þó sennilega
skynsamlegt af Gylfa Zoëga að hafa
ráðstefnuna lokaða. Það var aldrei
að vita upp á hverju sumir íslensku
fyrirlesararnir hefðu getað tekið í
ræðustól. Þorvaldur Gylfason hefur
til dæmis látið að því liggja á
Snjáldru (Facebook) að þeir Nixon
og Bush eldri hafi átt aðild að morð-
inu á Kennedy Bandaríkjaforseta
1963 og að eitthvað hafi verið annar-
legt við hrun að minnsta kosti eins
turnsins í Nýju Jórvík eftir hryðju-
verkin haustið 2001. Ein at-
hugasemd Þorvaldar er líka fleyg:
„Sjálfstæðismenn sem tala um lýð-
ræði orka nú orðið á mig eins og nas-
istar að auglýsa gasgrill.“
Einnig kann að hafa verið skyn-
samlegt af Gylfa Zoëga að velja að-
eins Íslendinga úr Hrunmangara-
félaginu til að tala á ráðstefnunni.
Þegar hann kemur sjálfur fram við
hliðina á þessu æsta og orðljóta
fólki, sem hrindir venjulegum áheyr-
endum frá sér með öfgum, virðist
hann í samanburðinum vera dæmi-
gerður fræðimaður, hófsamur og
gætinn. Var leikurinn ef til vill til
þess gerður?
Athugasemdir og leiðréttingar vel þegnar
Hannes H. Gissurarson
hannesgi@hi.is
Fróðleiksmolar úr sögu og samtíð
Gylfi veit sínu viti
fasteignir