Morgunblaðið - 17.09.2018, Blaðsíða 18

Í laugardagsblaði
Morgunblaðsins (15.
sept. 2018) er birt
greinarkorn eftir
Hannes H. Giss-
urarson undir fyr-
irsögninni „Þórbergur
um nasistasöng“. Þar
vísar Hannes í grein
sem ég birti í Skírni,
„Undarleg ósköp: Um
pólitíska atlögu Þór-
bergs Þórðarsonar að
Hannesi Péturssyni í kvæðaformi“.
Hannes er svo vænn að benda á
innsláttarvillu í vísuorði sem ég til-
færi í greininni þar sem þýska
smáorðið „vom“ verður að „von“.
Það ber að þakka Hannesi fyrir ár-
vekni og góða þýskukunnáttu. Vill-
an er tilkomin vegna þess að ég
vísa í frumútgáfu kvæðabálks Þór-
bergs, Marsinn til Kreml (1962,
bls. 29), þar sem villan kemur fyr-
ir. Hún hefur síðan verið leiðrétt í
2. útgáfu Eddu Þórbergs (1975)
þar sem kvæðið er endurprentað.
Einnig bendir Hannes á að mér
hafi láðst að sannreyna þau orð
Þórbergs að vísuorðin sem hann
notar í kvæðinu, „Wenn das Juden-
blut vom Messer spritzt / dann
geht uns nochmals so gut“ („Þegar
Gyðingablóðið spýtist undan hnífn-
um / þá gengur okkur hálfu bet-
ur“) séu „úr Horst-Wessel-söng
þýzku nazistanna“, eins og Þór-
bergur skrifar í skýringum aftan-
máls í kvæðaókinni. Hannes leið-
réttir Þórberg, mig og ritrýna
Skírnis og segir vísuorðin vera „úr
„Sturmlied“ sem SA-sveitir þjóð-
ernisjafnaðarmanna kyrjuðu iðu-
lega á þrammi sínu um þýskar
borgir á fjórða áratug“. Það er rétt
athugað hjá Hannesi að þessi ógeð-
felldu vísuorð eru ekki úr Horst-
Wessel-söngnum og að sjálfsögðu
er það ekki til fyrirmyndar að
eigna þau ranglega Horst Wessel,
þótt hann hafi verið gyðingahatari
og morðingi.[1] Hins vegar er það
heldur ekki rétt að þau séu úr
„Sturmlied“, sem er eftir nasistann
Dietrich Eckhard, og ekkert
skárra að eigna honum þau en
Wessel. Hannesi hefur láðst að
sannreyna að vísuorðin séu úr
„Stormljóði“ og er því sekur um
þann sama „mikla annmarka“ sem
hann sér hjá Þórbergi, mér og rit-
rýnum Skírnis.
Það þarf ekki að verja miklum
tíma í grúsk á vefnum til finna út
úr þessum ruglingi. Vísuorðin
reynast vera úr kvæðinu
Stormsveitarmaðurinn („Sturm-
soldaten“) sem einnig gengur undir
nafninu Stríðssöngur SA-manna
(„Kampflied der SA“). Fleiri kvæði
hafa fengið þessa síðarnefndu yf-
irskrift, m.a. Horst-Wessel-
söngurinn og „Sturmlied“. Kvæðið
„Sturmsoldaten“ er dæmi um mis-
notkun á höfundarverki því textinn
er útúrsnúningur á þýskum bylt-
ingarsöng frá miðri 19. öld eftir
Friedrich Hecker (1811-1881) og
kallaður „Heckerlied“. Hannes
nefnir það kvæði en telur ranglega
að „Sturmlied“ sé til-
brigði við það en engin
líkindi eru þar á
milli.[2] „Heckerlied“
var samið í Baden-
byltingunni en finnst í
mörgum tilbrigðum
þar sem „andstæð-
ingnum“ er skipt út
eftir því hvaða stríð
þeir menn háðu sem
kyrjuðu sönginn. Í
upphaflegu útgáfunni
er þess krafist að blóð
fursta renni, því upp
af því muni lýðræðið spretta. Hin
andgyðinglega útgáfa varð til í her-
búðum nasista á 3. áratugnum en
höfundur er óþekktur.[3]
Auk ruglingsins með þennan
ljóta nasistasöng vil ég leiðrétta
tvær aðrar villur í grein Hannesar.
Sú fyrri lýtur að því að grein mín
sem hann vísar til birtist í Skírni
2016 en ekki 2015. Þetta smáatriði
skiptir litlu máli. Verra finnst mér
hvernig Hannes slítur úr samhengi
og rangtúlkar orð Guðmundar G.
Hagalíns í upphafi skrifa sinna:
„Guðmundur G. Hagalín sagði eitt
sinn, að Þórbergur Þórðarson hefði
verið þjóðfífl Íslendinga, ekki þjóð-
skáld. Hafði Hagalín eflaust í huga
ýmis afglöp Þórbergs […]“.
Eins og ég ræði í bókinni Ég
skapa – þess vegna er ég. Um skrif
Þórbergs Þórðarsonar (2015) þá
lýsti Hagalín því yfir við Matthías
Johannessen að hann hefði með
bókinni Í kompaníi við allífið „unn-
ið það afrek að sýna fram á“ að
Þórbergur væri „ekki þjóðskáld,
heldur þjóðfífl“. Ég tilfæri þessi
orð, sem Matthías greinir sjálfur
frá í birtri dagbók sinni,[4] til að
styðja þá tilgátu að þá mynd sem
almenningur hefur lengst af haft af
Þórbergi megi að miklu leyti rekja
til Kompanísins. Matthías svarar
Hagalín á þá leið að slíkt hafi svo
sannarlega ekki vakað fyrir hon-
um: „Ég hafði áhuga á að kynna
mesta ritsnilling þjóðarinnar á
minn hátt“.
Það er fráleitt að álykta að
Hagalín hafi „eflaust [haft] í huga
ýmis afglöp Þórbergs“ þegar hann
mælir þessi orð, enda er hann ekki
að lýsa eigin skoðun heldur þeirri
mynd sem framkallast við lestur
bókar Matthíasar. En það þarf
varla að koma á óvart að slík túlk-
un komi úr höfði manns sem hefur
lagt sig fram við tilraunir til að
draga broddinn úr skrifum Þór-
bergs með því að vísa til hans sem
afglapa. Hagalín hefði líklega snúið
sér við í gröfinni hefði honum bor-
ist þessi túlkun til eyrna, en senni-
lega hefur hann fyrir löngu yfirgef-
ið sinn „hola stokk“ og nýtur lífsins
á astralplaninu með Þórbergi vini
sínum.
[1] Böðvar Guðmundsson. 2015. „Tilurð og
örlög tveggja ljóða og afdrif höfunda
þeirra.“ TMM, 2. hefti.
[2] Sjá: https://en.wikipedia.org/wiki/
Sturmlied
[3] Sjá: https://de.wikipedia.org/wiki/
Heckerlied og https://www.tu-berlin.de/
fileadmin/i65/Publikationen_Mitarbeiter/
Kohlstruck/08_Kohlstruck_Scheffler.pdf
[4] Matthías Johannessen. 2007. „Árið
1959,“ 2. apríl 1959: http://matthiasj.squa-
respace.com/dagbok_1959
Eftir Soffíu Auði
Birgisdóttur
Soffía Auður
Birgisdóttir
» Svar við grein eftir
Hannes Hólmstein
Gissurarson sem birtist
í laugardagsblaði Morg-
unblaðsins, 15.
september 2018.
Höfundur er bókmenntafræðingur.
soffiab@hi.is
Hannes Hólmsteinn
um nasistasöng: að
leiðrétta villu með
annarri villu
18 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ MÁNUDAGUR 17. SEPTEMBER 2018
Í Hallgrímskirkju er
ljósberi með sætum
fyrir bænakerti. Þang-
að leitar fólk og kveikir
á kertum, vitjar ást-
vina í huganum og bið-
ur bænir. Á hnattlaga
ljósberanum er sæti
fyrir 61 bænakerti. Í
honum miðjum er stórt
kerti sem er tákn fyrir
heimsljós Guðs, Jesú
Krist.
Hallgrímskirkja er ekki aðeins
mest myndaða hús og fjölsóttasti
ferðamannastaður landsins, heldur
helgistaður alls heimsins. The Gu-
ardian útnefndi Hallgrímskirkju
sem eitt af tíu mikilvægustu íhug-
unar- og bænahúsum veraldar. Alla
daga situr fólk í kyrru kirkjunnar og
íhugar og biður. Bænahnötturinn í
kirkjunni laðar að og fljótlega eftir
opnun kirkjunnar að morgni loga
ljós í öll sætum ljósberans. Þá hefur
fólk tyllt kertum sínum á aðra hluta
ljósberans. Vegna fjöldans, sem
reynir að koma ljósum fyrir, hafa
kerti fallið niður á gólf. Það er fólki
sárt að sjá bænaljósin sín hrynja. Og
það er líka mikil vinna fyrir starfs-
fólk kirkjunnar að þrífa gólf og
stjaka. Spurningarnar hafa oft leitað
á starfsfólkið. Var bænahnötturinn
orðinn of lítill?
Velgerðarfólk Hallgrímskirkju
gaf kirkjunni ljósberann í ársbyrjun
1996. Hönnuður var Gunnsteinn
Gíslason, myndlistarmaður, og Þur-
íður Steinþórsdóttir, járnsmiður,
vann stjakann. Í gjafabréfi segir:
„Víða höfum við ferðast
og ávallt á ferðum okk-
ar leitum við til kirkju
og hlýðum á messu eða
sitjum í kyrrð og þökk-
um þá miklu gleði sem
börnin okkar þrjú hafa
veitt okkur. Á þessum
stundum höfum við
kveikt á litlum kertum
og látið á bænastjaka
sem þar hafa verið. Við
hjónin höfum margt að
þakka. Því gleður það
okkur mikið að ljósber-
inn fái að standa í Hall-
grímskirkju sem þakklætisvottur
okkar fyrir þá miklu gæfu sem börn
okkar hafa fært okkur. Við biðjum
þess jafnframt að margir finni sér
stund til að tendra ljós á stikum
hans og að þessi litlu ljós megi veita
birtu í sál á tímum sorgar og hlýju
þakklætis á tímum gleði.“
Ljósberar eru víða til í kirkjum og
fólk staldrar við og hugsar um líf sitt
og sinna og biður fyrir fólki. Hnatt-
laga ljóshnettir þjóna sama hlut-
verki og ljósberi Hallgrímskirkju.
Ljósberinn er Hallgrímskirkju-
fólki kær og enginn hefur viljað
breyta honum þótt aðsókn og hrein-
gerningavinnan væri mikil. Til að
þurfa ekki að láta gera stærri ljós-
hnött smíðaði Járnsmiðja Óðins
járnbaug undir stjakann. Hlaðbær
Colas gaf marga poka af ljósum
mulningi sem var hellt í bakkann.
Flestum kom á óvart hve ljósberinn
naut þessa nýja samhengis, eig-
inlega lyftist í rýminu. Sandbaug-
urinn rímaði vel við fótstykki Krists-
styttu Einars Jónssonar.
Hvernig brást fólk svo við sem
kom í kirkjuna? Það var spennandi
að fylgjast með hvernig ljósafólkið
færi að. Þegar flest kertasætin voru
fullnýtt var enginn sem tyllti auka-
ljósum á ljósberann eins og áður var.
Kertunum var komið fyrir í sand-
inum. Sumir mynduðu handarfar og
komu ljósinu sínu þar fyrir. Aðrir
teiknuðu hjarta í sandinn sem varð
eins og amen við bænirnar. Hin nýja
undirstaða ljóshnattarins kemur til
móts við þarfir ljóssækins bæna-
fólks. Fleiri ljós, fleiri bænir, aukið
þakklæti og meiri birta. Velkomin í
Hallgrímskirkju. Verði ljós.
Verði ljós
Eftir Sigurð Árna
Þórðarson
» Velgerðarfólk Hall-
grímskirkju gaf
kirkjunni ljósberann í
ársbyrjun 1996.
Sigurður Árni
Þórðarson
Höfundur er sóknarprestur
Hallgrímskirkju.
s@hallgrimskirkja.is
Ljósmynd/Sigurður Árni Þórðarson
Hallgrímskirkja Ljósberinn
Kulnun hefur und-
anfarið fengið aukna at-
hygli í samfélaginu. Í
daglegu tali merkir
kulnun það ástand að
komast í þrot vegna
langvinns álags. Þegar
fólk er undir viðvarandi
álagi sem kemur í veg
fyrir að það hvílist og
endurheimti orku sína,
geta einkenni kulnunar
gert vart við sig. Fólk
nær ekki að hlaða batteríin og fer
smátt og smátt að finna fyrir of-
þreytu sem fram kemur í tilfinninga-
legum, líkamlegum og hugrænum
einkennum. Rannsóknir benda til
mikillar fjölgunar veikindaleyfa
vegna kulnunareinkenna. Í flestum
löndum er kulnun ekki skilgreind
sem sjúkdómur eða röskun en engu
að síður er kulnun alvarlegt ástand
sem hefur áhrif á öll svið daglegs lífs
og dregur verulega úr lífsgæðum.
Mikilvægt er að átta sig á og
bregðast við ef fólk finnur fyrir vax-
andi einkennum stöðugs álags. Það
sem helst einkennir kulnun, auk of-
þreytu, eru svefntruflanir, líkamleg
streitueinkenni, tilfinningalegt álag,
einbeitingarskortur og slakara
minni. Fólk finnur úthald minnka,
það hættir að geta tekist á við krefj-
andi verkefni með sama hætti og áð-
ur og fer að finna fyrir hugrænni
þreytu sem meðal annars kemur
fram í erfiðleikum með athygli, lengri
viðbragðstíma, einbeitingar- og
minnisvanda. Fólk fer að eiga erf-
iðara með að ná utan um verkefni sín
og afköst minnka. Þá er hætt við að
fólk fari að kvíða verkefnum, því sem
framundan er og treystir sér síður til
að takast á við krefjandi verkefni.
Þannig aukast álagstengdar áhyggj-
ur, sem síðan getur valdið svefntrufl-
unum. Fólk fer að eiga erfitt með að
sofna, svefninn verður grynnri og
slitróttari, ekki eins endurnærandi
og heildarsvefntími verður styttri.
Óendurnærandi svefn til langs tíma
ýtir svo enn frekar undir ofþreytu.
Löng álagstímabil með litlum eða
engum hléum valda
þannig langvinnri
streitu, fólk nær sér
ekki alveg af afleið-
ingum álagsins og
smám saman stefnir í
örmögnunarástand.
Líkamleg streituein-
kenni fara að koma
fram, til dæmis óþæg-
indi í stoðkerfi, verkir,
vöðvaspenna, höf-
uðverkir og melting-
artruflanir. Sumir finna
fyrir svima, hjartslátt-
arónotum, hraðari púlsi
og fleiru. Einnig koma fram einkenni
tilfinningaálags eins og skapsveiflur
og pirringur. Rannsóknir benda til að
breytingar í taugakerfi hjá ein-
staklingum með kulnun geti valdið
því að þeir eigi erfiðara með að draga
úr áhrifum tilfinningaálags, sem svo
getur aukið á og viðhaldið streituein-
kennunum. Þegar á líður fer áhugi,
drifkraftur og ánægja að dvína,
virkni minnkar og margir draga sig í
hlé félagslega. Kulnun eða álags-
tengd ofþreyta getur þannig byggst
upp yfir langan tíma. Þreyta og
álagseinkenni safnast upp og verða
að einkennamynd sem fólk á end-
anum lýsir sem örmögnun á líkama
og sál.
Það getur tekið langan tíma að ná
sér á strik eftir að hafa lent í kuln-
unarástandi. Örlað getur á athygli-,
einbeitingar- og minnisvanda eftir að
önnur einkenni kulnunar hafa rénað.
Rannsóknir benda til að hugræn at-
ferlismeðferð gefist vel við ýmsum
einkennum kulnunar en frekari rann-
sókna er þörf varðandi meðferð. Ef
hægt er að benda á einhvern einn
þátt, þá virðast svefngæði vera ein
sterkasta vísbendingin um þróun
kulnunar og hvort fólk nái sér og snúi
aftur til vinnu. Niðurstöður rann-
sókna benda einnig til að miklar kröf-
ur í starfi og tíðar hugsanir um vinn-
una í frítíma séu sérstakir
áhættuþættir.
Það er að sjálfsögðu gríðarlega
mikilvægt að skoða starfsumhverfi,
stjórnunarhætti fyrirtækja og kröfur
á vinnumarkaði. Þar eru nokkrir
þættir sem augljóslega þarf að huga
að. Ef fólk er undir miklu álagi og
kröfum þarf það auðvitað að fá tæki-
færi til að hvílast og hlaða batteríin.
Það eykur á streitu ef verkefni eru
óljós, erfitt er að ná yfirsýn eða að
skipuleggja starfið. Einnig eykur það
á vanlíðan ef skortur er á stuðningi
og hvatningu, ef fólki finnst það ekki
metið, því ekki treyst eða ekki sýnd
næg virðing. Það að upplifa að ráða
ekki við aðstæður eða hafa ekkert um
aðstæður að segja hefur neikvæð
áhrif á líðan og erfið samskipti geta
valdið mjög miklu álagi. Vinnuveit-
endur, sem er umhugað um starfs-
þrek og heilsu starfsfólks, ættu því að
huga vel að þessum þáttum.
En fleira en starfsumhverfi skiptir
máli. Fólk þarf líka sjálft að setja
mörk, sinna eigin þörfum og gæta
þess að aðskilja vinnu og einkalíf. Ef
fullmikið álag er í vinnu er mikilvægt
að sjá fyrir endann á því og hafa ætl-
anir um hvernig mörkin verði sett.
Álagið sjálft og verkefni sem bíða
ættu ekki að ráða því hversu mikið
fólk tekur að sér, heldur hversu mik-
ið álag er skynsamlegt og hve lengi.
Ef mikið álag er á fleiri sviðum dag-
legs lífs þá aukast líkur á streitu og
ofþreytu. Nokkrir þættir geta svo
bæði ýtt undir og verið afleiðingar
kulnunareinkenna, til dæmis heilsu-
brestur, lyfjanotkun og ofnotkun
vímuefna.
Í vinnu minni sem sálfræðingur
hef ég orðið vör við að margir gera
miklar kröfur til sín og hafa ströng
viðmið um hvernig þeir eigi að standa
sig á ýmsum sviðum. Það er eðlilegt
að vilja gera sitt besta. Það á líka við
um vinnuveitendur og stjórnendur
þegar kemur að rekstri fyrirtækja.
En til langs tíma litið töpum við öll á
því þegar viðvarandi álag verður það
mikið að einkenni ofþreytu safnast
upp og kulnunar fer að gæta.
Kulnun – álagstengd ofþreyta
Eftir Önnu Sigríði
Jökulsdóttur » Það getur tekið lang-
an tíma að ná sér á
strik eftir að hafa lent í
kulnunarástandi.
Anna Sigríður
Jökulsdóttir
Höfundur er sálfræðingur við Kvíða-
meðferðarstöðina.
Matur
SMARTLAND
MÖRTUMARÍU