Morgunblaðið - 20.12.2018, Síða 76

76 MENNING
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 20. DESEMBER 2018
Mansfield Park er saga um sið-
ferði og hlutverk lesandans er hér,
líkt og í öðrum sögum Austen, að
leitast við að greina það sem býr
að baki persónutöfrum, smjaðri,
samræðulist, hnyttni og leikara-
skap; sjá í gegnum persónurnar og
varpa ljósi á innri persónuleika
þeirra og styrk. Sú sem lítur í
upphafi út fyrir að vera veikust
reynist þegar upp er staðið vera
sú sterka í
verkinu. Meðal
orða sem eru
notuð til að
lýsa Fanny
Price eru:
„höfuðverkur“,
„lemstruð“,
„lúin“, „van-
rækt“,
„gleymd“,
„andstutt“, „hógvær“, „þekkir
sársauka undirokunar“, „hvatir
hennar eru misskildar“, „tilfinn-
ingar hennar hafðar að engu,
skilningur hennar vanmetinn“ og
„sú lægsta og síðasta“, svo nokkur
dæmi séu tekin. Hún er andstæða
Mary sem hefur styrk, þor, kraft
og orku en Mary blómstar í sam-
kvæmum og liggur ekki á skoð-
unum sínum. Lesandinn vaknar
svo smám saman til vitundar um
það að þrátt fyrir vanrækslu og
kúgun frú Norris lætur Fanny
ekki ráðskast með sig og stendur
fast í fæturna þegar kemur að
grundvallaratriðum.
Fanny minnir um margt á hina
fullkomnu konu tímabilsins ef
marka má hegðunarritin: hún er
hógvær, lítillát, sýnir auðmýkt og
er trúuð. Í The Young Ladies
Conduct er sagt að auðvelt sé að
ala upp stúlkur því að þær séu:
„Eftirlæti Náttúrunnar, gerðar
úr mýkri og viðkvæmari Ástríðum,
og að eðlisfari hneigðari til Hæv-
ersku og Hlýðni. Þær eru mót-
tækilegri fyrir áhrifum Trúar og
Dyggða, og leggja mikið á sig til
þess að draga fram Fegurð Hug-
arfarsins með Tilhlýðilegu Lík-
amsskrauti sem þær leitast við að
styrkja frekar með þokkafullum
Limaburði og fágaðri Framkomu.“
Ástríður þeirra eru sagðar fín-
gerðar og þær hneigjast til hóg-
værðar og hlýðni. Þær eru trú-
hneigðar, tilfinninganæmar og
hafa til að bera innri dyggðir; enn
fremur eru þær viðkvæmar. Mary
Poovey bendir á það í bók sinni
The Proper Lady and the Woman
Writer að hin fullkomna dama
tímabilsins láti ekki bera á sér, en
hún varð síðan að húsenglinum
undir lok átjándu aldar þegar
áhersla var lögð á að konur lærðu
að hemja náttúrulegar hvatir sín-
ar. Húsengillinn var algjörlega
laus við kynferðislegar hvatir og
svo viðkvæm að hún var við það að
brotna. Hún hafði enga þekkingu á
veröldinni fyrir utan og fann lífs-
fyllingu í algjörri sjálfsafneitun.
Þessi hugmyndafræði útilokaði að
konur gætu uppfyllt þrár sínar og
þarfir eða átt sér kvenlegt sjálf.
Fyrirmyndarkona þessa tíma af-
neitaði í raun sjálfri sér.
Fanny minnir að sumu leyti á
þessa fullkomnu kvenímynd, hús-
engil átjándu og nítjándu aldar og
þannig lýsir Henry Crawford
henni fyrir systur sinni um miðja
söguna þegar hann er búinn að
ákveða að Fanny verði ástfangin
af sér:
„Andlitsfegurð Fannyar og
sköpulag, yndisþokki hennar og
hjartagæska voru óþrjótandi við-
fangsefni. Mildin, hæverskan og
ljúft innrætið voru rædd í þaula af
hlýju, þessi ljúfleiki sem vegur svo
þungt í mati karla á verðleikum
konunnar […]; en þegar hann
sagði hana búa yfir staðfestu og
reglufestu í framkomu, ríkri sóma-
tilfinningu sem aldrei stofnar hátt-
prýði sinni í hættu, lýsti hann
konu sem hann vissi að var stað-
föst og trúuð.“
Henry til mikillar undrunar
hafnar Fanny honum þegar hann
biður hennar. Vegna þess að
Henry lítur á hana sem húsengil
og kemur ekki annað til hugar en
að hún játist honum, þarf Fanny
að ítreka neitun sína mörgum
sinnum, rétt eins og Elísabet gerir
þegar herra Collins biður hennar.
Henry tekur ekki mark á því sem
hún segir og gerir lítið úr tilfinn-
ingum hennar [...]
Henry er ekki ástfanginn af
Fanny heldur af ímynd hennar.
Persónusköpun Fannyar passar þó
ekki algjörlega við ímyndina um
húsengilinn, hina viðkvæmu óeig-
ingjörnu stúlku. Henry sér ekki að
á bak við óframfærnina býr stúlka
sem er harðákveðin, hefur sjálf-
stæðar skoðanir og lætur ekki
ráðskast með sig. Sjálfstæði
Fannyar er einnig sýnt í því að
hún er sú eina í hópnum sem
ákveður að taka ekki þátt í leikrit-
inu sem ungmennahópurinn setur
upp á Mansfieldsetri því að hún
hafi ekki leiklistarhæfileika: „Nei,
virkilega, ég get ekki leikið“ segir
hún og fær skammir fyrir hjá frú
Norris sem kallar hana „þvera og
vanþakkláta stúlku“. Enda þótt
Fanny líti út fyrir að vera kona
sem sé sniðin að húsengils-
hlutverkinu eins og það birtist á
prenti undir lok átjándu aldar þá
reynist hún ekki vera slíkur engill
þegar lesandinn kynnist henni.
Hún er of sjálfstæð og viljasterk,
og ber of mikið traust til eigin til-
finninga og dómgreindar til þess
að falla að þeirri ímynd.
Auerbach bendir á að Fanny
standi frammi fyrir stærri áskorun
þegar hún hafnar Henry Crawford
en nokkur önnur kvenhetja í sög-
um Austen sem þarf að svara biðli
sínum. Litla, þögla, veikburða og
hlýðna músin sýnir að þegar kem-
ur að grundvallaratriðum getur
hún barist eins og ljón fyrir rétti
sínum og hamingju. Manneskja
sem ekki er vön að tala í marg-
menni, láta í ljós skoðanir sínar og
fær í sífellu þau skilaboð að hún sé
lægst sett og gangi aldrei fyrir,
sýnir gríðarlegan innri styrk þeg-
ar hún óhlýðnast fósturföður sín-
um og neitar að giftast Crawford
með þeim afleiðingum að Sir
Thomas lítur hana öðrum augum:
„Einþykk, þrjósk, eigingjörn og
vanþakklát. Allt þetta var hún í
hans huga. Hún hafði gert vonir
hans að engu og fallið í áliti hjá
honum.“
Í Mansfield Park og öðrum sög-
um Austen þarf lesandinn að lesa í
hegðun, útlit, framkomu og tungu-
mál til þess að skilja innri gerð
manneskjunnar; hvort hún hafi
samvisku, sterkar tilfinningar,
samúð með öðrum og getuna til
þess að elska. Fanny, sem hefur
veiklulegt útlit, er „uppburðarlítil
og ákaflega taugaóstyrk“, reynist
að leikslokum sterkasta persónan í
verkinu. Mary veit alltaf hvað á að
segja, er hæðin, fyndin og kraft-
mikil, en að baki heilsteyptrar
framkomunnar er að finna per-
sónu í molum. Mary og Henry
Crawford hafa samt sem áður svo
mikla persónutöfra að lesandinn,
sem skilur kannski ekki siðferðis-
þrek söguhetjunnar, verður jafn-
vel fyrir vonbrigðum með sögulok-
in og óskar sér annarrar
niðurstöðu.
Auerbach segir að þótt Fanny
sé óvefengjanlega hetja sögunnar
sé Mary Crawford að ýmsu leyti
persóna sem lesendum líki betur
við. Þannig segist George, frændi
Austen, eftir að hafa lesið Mans-
field Park aðeins „hafa haft áhuga
á Mary Crawford“. Og Cassandra
Austen féll fyrir töfrum Henrys
Crawford og grátbað systur sína
um að breyta endinum og láta
Fanny giftast Henry: „en ungfrú
Austen stóð föst á sínu og sam-
þykkti engar breytingar“.
Eins og Mary er Henry gæddur
miklum persónutöfrum sem les-
andinn þarf að sjá í gegnum en
Austen gerir nokkuð af því að
blinda persónur sínar og lesendur
og láta þá heillast af manni sem
reynist siðspilltur. Fanny er sú
eina í fjölskyldunni sem lætur ekki
blekkjast. [...}
Joanna Lenore Roberts telur að
með því að skilja á milli innri
manns og ytri framkomu megi
greina hegðun fólks frá hinu innra
lífi. Hegðun birtist m.a. í manna-
siðum sem auðvelda félagsleg sam-
skipti, tjáningu hugsana og tilfinn-
inga. En þó að mannasiðir séu
félagslega nytsamir þurfa þeir
ekki að vera vitnisburður um hið
sanna gildi einstaklingsins, þeir
geta einnig boðið upp á fals og
uppgerð. Þannig er ekki hægt að
treysta því að þeir einstaklingar
sem virðast siðað fólk séu það í
raun og veru. Roberts nefnir
Crawford-systkinin sem dæmi um
þátttakendur í félagslegum leik
sem hafi enga innri sjálfsmynd,
ekkert raungildi, en kunni sín fé-
lagslegu hlutverk. Þau hegði sér á
þokkafullan hátt, mannasiðir
þeirra séu fullkomnir en þó sýnd-
armennskan ein því að þau hafi
engan innri kjarna til að bera.
Þannig má sjá hvernig góðir
mannasiðir, lífleg hegðun og leikni
í samræðulist eru samkvæmt Aus-
ten ekki endilega mannkostir og
leiða ekki alltaf til hamingju. Það
sem skiptir máli fyrir karlhetju og
kvenhetju er gott hjartalag, sterk
siðferðisvitund, djúpar tilfinningar
og göfugur og skynsamur hugur.
Kvenhetjur Austen eru misgöfug-
ar og mjög ólíkir persónuleikar en
þær eiga það allar sameiginlegt að
hafa gott hjartalag og læra af mis-
tökum sínum. Kvenhetjurnar eru
verðlaunaðar með karlmanni sem
er raunverulega annt um velferð
þeirra og getur gert þær ham-
ingjusamar.
(Tilvísunum er sleppt.)
Siðspilltur maður og hreinlynd kvenhetja
Í bókinni Jane Austen og ferð lesandans kannar
Alda Björk Valdimarsdóttir hvernig ímynd skáld-
konunnar Jane Austen lifir innan þriggja bók-
menntagreina sem löngum hafa verið tengdar
konum; í ástarsögum, skvísubókum og sjálfs-
hjálparritum, og það hvernig þessar þrjár bók-
menntagreinar taka hver um sig afmarkaða þætti
úr ritum skáldkonunnar um leið og þær einfalda
og skýra ímynd hennar.
Morgunblaðið/Eggert
Höfundurinn Alda Björk Valdimarsdóttir kannar hvernig ímynd skáldkonunnar Jane Austen lifir í samtíma okkar.
búðin | 1. hæð Kringlunni
Gleðileg iittala jól