Náttúrufræðingurinn - 2018, Blaðsíða 32

Náttúrufræðingurinn
32
ORSAKASAMHENGI
Ég set fram þá tilgátu að vensl séu
milli offjölgunar skollakopps á grunn-
miðum í Kollsvík og þeirra breytinga
sem orðið hafa í landi, annars vegar
aukins uppblásturs skeljasands úr fjöru
og hins vegar rofs sjávarbakka og mann-
virkja ofan stórstraumsflæðarmáls.
Tilgátan byggist á því að þaraskógur á
grynningum í Kollsvík dragi mjög úr afli
brims af hafáttum. Orsakasamhengið er
þá eftirfarandi:
1. Skollakoppi fjölgaði gríðarlega eftir
1980 og hann útrýmdi þaraskógi af
grunnsævi Kollsvíkur að verulegu
leyti, einkum af miðri víkinni en
síður inni í Bótinni.
2. Þaraskógurinn dró stórlega úr orku
brimskafla í mestu sjóum, þegar
grunnbrot voru langt framan af vík
upp í fjöru. Nú skella skaflarnir af
fullri orku á ströndina og þar sem
hnútar myndast æða þeir langt upp
fyrir venjulegt sjávarmál í verstu
veðrum. Meðal annars valda þeir rofi
í hinum fornu og miklu Görðum, sem
aldrei fyrr hefur gerst.
3. Sandskaflarnir frammi á víkinni, sem
vanalega liggja í dældum og lænum,
rótast nú upp. Brimið ber þá að landi
og hleður þeim í gríðarmikil sandrif.
Fyrri sandrif stækka að miklum mun
og ný myndast, jafnvel á svæðum
þar sem jafnan er malar- og hleina-
fjara. Af þessum nýju sanddyngjum
stóreykst sandfok frá því sem áður
var. Sandskaflar myndast í lautum
og skjólum uppum allt Láganúps-
land, jafnvel úti á Hnífum, 3–4 km
frá Rifinu.
4. Brimið grefur undan sjávarbökkum
Láganúpsverstöðvar. Þeir hrynja
niður í stórum torfum og menn-
ingarverðmæti tapast. Slíkt hefur
líklega ekki gerst frá landnámi. Lága-
núpsverstöð er talin hafa staðið að
minnsta kosti frá því um 1400 fram
undir 1700.
5. Brimskaflar sameinast og mynda
öfluga hnúta sem um háflæði ganga
á land þar sem Bakkarnir eru lægri
og rjúfa skörð í hina fornu og miklu
Garða. Neðan þeirra er stórgrýtt fjara
og þar framundan hleinagarður sem
áður náði að dempa brimið nægilega
til að hindra að slíkt gerðist.
Í norðan hvassviðri verður gríðarlegt
sandfok af hinu aukna skeljasandsrifi,
allt frá Melsendaklettum suðurundir
Grundabakka. Sandfok hefur alla tíð
verið viðvarandi í Kollsvík, en á síð-
ustu áratugum hefur keyrt um þverbak.
Stórar spildur kaffærast svo í sandi að
vart nær að gróa uppúr yfir sumarið;
sandskaflar myndast í lægðum uppum
allt Láganúpsland, og sandi blæs í
norðan hvassviðri suður á hálendið.
Skaflar af skeljasandi setjast að í lautum
á Hnífum í 3–4 km fjarlægð, og jafn-
vel í tvöfalt meiri fjarlægð í Sanddal á
Breiðnum hálfa leið suður að Breiðavík
(7.–10. mynd). Nafn dalsins gefur þó til
kynna að slíkt hafi einnig komið upp
fyrr á öldum. Ef til vill er offjölgun ígul-
kera toppurinn á einhverri náttúrulegri
sveiflu sem verður með nokkurra alda
millibili.
UM ÍGULKER OG
ÁTVENJUR SKOLLAKOPPS
Örstutt um ígulker, gripið úr útgefnu
efni af ýmsu tagi: Ígulker (Echinoidea)
eru af fylkingu skrápdýra, líkt og kross-
fiskar, sæbjúgu o.fl. dýrategundir í sjó.
Þekktar eru um 12 tegundir ígulkera
við Ísland. Öll eru þau svipuð að lögun
og megingerð, kúlulaga kalkskel byggð
upp af litlum kalkflögum. Kalkskelin er
alsett nálarlaga göddum, mismunandi
að lengd og sveigjanleika. Dýrið getur
sveigt gaddana til og snúið þeim í átt að
áreiti til varnar.
Tvær tegundir ígulkera eru mest
áberandi á þeim slóðum sem hér er
um fjallað (11. mynd). Sú stórvaxnari
er marígull, Echinus esculentus. Hann
7. mynd. Uppblástur skeljasands af fjöru. Á myndinni miðri má sjá
hvernig skeljasandur hefur fokið upp af hinum stórauknu sandrifjum
sem hlaðist hafa upp á síðustu árum, til viðbótar við þau sem fyrir
voru. Einkum gerist það í miklu norðanroki, þegar vindur stendur fyrir
Blakkinn, fjærst ofarlega á myndinni. Hér sér yfir helstu þarasvæðin á
Bótinni. Ljósm. Valdimar Össurarson.
8. mynd. Myndun sandrifs í norðanbrimi. Hér sér yfir Kollsvík til
norðurs í stólpabrimi af norðri í ágústlok 2015. Grunnbrot eru þarna
norðurfyrir miðja víkina. Brim hefur alltaf gert af og til í Kollsvík, en í
seinni tíð berst það af meira afli upp að landi. Sjá má að brimið hefur
hlaðið upp nýju sandrifi, framanvið það eldra. Í forgrunni er hluti af
miklum fornminjum í Láganúpsveri. Ljósm. Valdimar Össurarson.