Náttúrufræðingurinn - 2018, Blaðsíða 60

Náttúrufræðingurinn
60
Línarfi, sem fannst í hólmanum í
Eyjavatni, hefur hag af beitarfriðun á
svipaðan hátt. Hann vex einkum undir
víðikjarri og þrífst því síður þar sem
mikil beit fjarlægir víðinn og annan
gróður sem veitir honum skjól.29,39
Blóðkollur, fuglaertur og sifjar-
sóley hafa einnig mikið verndargildi
(7) og teljast fremur sjaldgæfar hér á
landi. Blóðkollur var skráður í hólm-
anum í Mjóavatni (2. tafla). Hann vex
einkum í grónum bollum, í brekkum
og graslendi39 og er talinn eftirsóttur af
sauðfé.47 Dæmi eru um að hann hverfi
úr landi þar sem beitt er nautgripum og
hrossum.48
Fuglaertur, sem skráðar voru í
Koðralækjarhólma (2. tafla), vaxa hér
á landi einkum í valllendi, túnjöðrum,
grasbrekkum, mólendi og skógar-
kjarri.39 Erturnar breiðast aðallega út
með jarðrenglum.49,50 Líklega stuðlar
beitarfriðun að viðgangi þeirra en frekar
lítið er vitað um áhrif beitar á þær hér
á landi. Í Evrópu finnast fuglaertur þó
víða í beitilöndum.49,51 Sums staðar fær-
ast þær í aukana þegar beit er hætt52 en
verða þó sjaldan ráðandi í gróðri.49
Sifjarsóley, sem var skráð í Foxufells-
hólma, finnst á örfáum stöðum öðrum
hér á landi. Hún vex að jafnaði í bröttum
skriðum frá láglendi upp í 600 m hæð.39
Um áhrif beitar á hana er lítið vitað.
Kjarrhveiti, sem fannst í Koðra-
lækjarhólma og í Viðey, hefur allmikið
verndargildi (6) og er talið sjaldgæft hér
á landi. Það vex einkum í hrísmóum og
birkiskógum53 en erlendis í skóglendi.49
Það er talið skuggaþolið en viðkvæmt
fyrir beit.54
Aronsvöndur, baunagras, skraut-
puntur og grænlilja eru allt tegundir
með nokkuð mikið náttúruverndar-
gildi (5) og teljast fremur sjaldgæfar á
landinu. Aronsvöndurinn vex einkum
á óaðgengilegum stöðum, svo sem í
klettum, oft við hreiðurstaði fugla, eða
í hólmum úti í vötnum39 sem bent getur
til þess að hann þoli illa beit.
Baunagras, sem fannst í Viðey, vex
hér á landi með ströndum en einnig á
nokkrum stöðum lengra inni í landi.28
Það er mjög eftirsótt til beitar, einkum
af sauðfé.42,55
Skrautpuntur fannst í hólmunum
í Vestara Friðmundarvatni og Úlfs-
vatni, í Foxufellshólma og í Helley (2.
tafla). Skrautpunturinn er í Evrópu
skuggaþolið skógargras49,56 en vex hér
einkum í blómlendisbrekkum, kjarri,
hraunsprungum eða í gróskulegum
hólmum.39 Ekki er ljóst hversu eftir-
sóttur hann er til beitar.
Grænlilja fannst bæði í Bláfellshólma
og í Viðey (2. tafla). Hér á landi vex hún
í skóglendi og lyngbrekkum.39 Hún er
sennilega viðkvæm fyrir beit. Á Bret-
landseyjum er beit sauðfjár og geita
talin ógna tilvist hennar.57,58
Gróðurbreytingar í hólmum
Upplýsingar um gróðurbreytingar í
hólmunum taka aðeins til þriggja þeirra,
Bláfellshólma, Koðralækjarhólma og
Viðeyjar. Á þeim 20 árum sem liðu á
milli athugana í Bláfellshólma hækk-
aði birkiskógurinn og breiddist út. Þá
jókst beitilyng og rofsár greru að hluta.
Bæði birki og beitilyng eru tegundir
sem sauðfé bítur talsvert40,49 og getur
sauðfjárbeit hindrað mjög vöxt þeirra
og viðgang. Báðar tegundirnar hafa
takmarkaða útbreiðslu á hálendinu39
og þurfa allháan hita til að þrífast og
þroska fræ.59–63 Víða um land hafa þessar
tegundir verið að breiðast út að undan-
förnu og hefur það verið rakið til hlýn-
andi loftslags og minnkandi sauðfjár-
beitar.64 Upplýsingar um hitabreytingar
í Bláfellshólma liggja ekki fyrir en
nokkra hugmynd má fá um þær með
því að skoða hitatölur frá næstu veð-
urstöð, á Hæli í Gnúpverjahreppi, sem
starfrækt hefur verið samfellt í meira
en hálfa öld. Stöðin er í 120 m hæð og
um 45 km sunnan Bláfellshólma og hiti
þar er því áreiðanlega talsvert hærri en í
hólmanum. Árin 1972–1991 var ársmeð-
alhitinn á Hæli 3,54°C en árin 1992–
2011 var hann 4,25°C. Samsvarandi
tölur fyrir júlí, hlýjasta mánuð ársins,
voru 10,71 og 11,46°C.65 Þar sem Bláfells-
hólmi er friðaður fyrir sauðfjárbeit er
líklegt að gróðurbreytingar í hólmanum
sé að langstærstum hluta að rekja til hag-
stæðara veðurfars hin síðari ár.
Í Koðralækjarhólma hafa orðið
miklar gróðurbreytingar á síðustu ára-
tugum, einkum á eyrinni í austurhluta
hans. Hlíf Einarsdóttir (fædd 1930)
sem ólst upp á Hjarðarlandi skammt
frá hólmanum, segir að eyrin hafi í
hennar ungdæmi verið vaxin eyrar-
gróðri, m.a. eyrarrós (munnl. uppl. 25.
október 2012). Eyrin tók síðan að gróa,
einkum vegna þess að flóð hafi minnkað
í fljótinu eftir að stíflugarðar voru settir
upp við Sandvatn 1986. Þeir komu í veg
fyrir að jökulvatn bærist í Tungufljót
(Sveinn Runólfsson munnl. uppl. 11.
febrúar 2015). Hlíf segir að lúpína hafi
farið að nema land á eyrinni upp úr
1990. Athuganir sumarið 2012 styðja
þessa lýsingu. Þar fundust þá m.a. leifar
af melgresishólum og var greinilegt að
jarðvegur hafði þykknað mikið á allri
eyrinni vegna uppsöfnunar lagskipts
vikurs og sands, sem aðallega hefur
borist þangað með vatni í flóðum.
Með tilkomu lúpínunnar hafa greini-
lega orðið mikil umskipti. Lúpínan er
breiðumyndandi og er þekkt fyrir að
ryðja út lágvöxnum tegundum66 og hefur
að öllum líkindum útrýmt nokkrum
þeirra af eyrinni. Fyrir utan eyrarrósina,
sem áður er getið, er líklegt að þar hafi
einnig vaxið blóðberg, holurt, ljóns-
lappi, melablóm og músareyra sem allar
finnast á melum og eyrum við austur-
bakka fljótsins á móts við hólmann. Ætla
má hins vegar að lúpínan hafi stuðlað
að landnámi nokkurra tegunda. Í þeim
flokki eru ætihvönn, hálíngresi, snar-
rótarpuntur, vallarsveifgras og túnfífill,
allt tegundir sem geta þrifist í lúpínu-
breiðum.66 Innan um lúpínuna uxu
einnig mjög þroskalegir einstaklingar
af viðju, gulvíði, loðvíði og birki sem
nutu greinilega góðs af aukinni næringu
í jarðveginum frá lúpínunni. Þekkt er
að þar sem lúpína vex á ógrónu eða lítt
grónu landi eykst köfnunarefni í jarð-
vegi og víðast hvar einnig kolefni.66 Þá
eru vísbendingar um að lúpínan losi um
fosfór í jarðvegi sem nýst getur plöntum
þar sem hún vex.67
Telja verður sennilegt að birkið hafi
numið land áður en lúpínan náði fullri
þekju. Birkifræ eru smá og spíra yfir-
leitt á gróðurlausu yfirborði eða þar
sem svörður er afar þunnur. Að auki eru
ungplöntur viðkvæmar fyrir samkeppni
frá öðrum gróðri fyrstu árin.68–70 Rann-
sóknir hafa einnig sýnt að lágvaxið birki
á í erfiðleikum með að komast á legg í
þéttri lúpínu,71,72 en komist það hins
vegar upp úr henni vex það yfirleitt vel.
Áhrif lúpínu á landnám víðitegunda
eru lítt þekkt. Víðifræ eru smá, hafa litla
forðanæringu, eru yfirleitt skammlíf og
spíra fljótt á röku undirlagi.73,74 Tilraunir
með loðvíði og gulvíði hér á landi sýna
að fræ þessara tegunda geta spírað á
melum og í grassverði en afföll eru þar