Náttúrufræðingurinn - 2018, Blaðsíða 13

Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
13
MÓÐA
Fleira hlýtur að hafa fylgt Eldgjár-
gosinu þótt margt sé þegar talið. Móða
af sama tagi og í Skaftáreldum hlýtur að
hafa fylgt þessu gosi því afgösun kviku
í gosopum og í stórum hraunflákum
hefur síst verið minni en í Skaftár-
eldum. Raunar benda útreikningar til að
næstum tvöfalt meira brennisteinstvíildi
hafi losnað í Eldgjárgosinu en í Skaft-
áreldum, eða allt að 210 megatonn.42
Móðu frá Eldgjárgosi hlýtur að hafa
orðið vart um allt land líkt og gerðist í
Skaftáreldum. Áðurnefndur sýrutoppur
í Crete-ískjarnanum úr Grænlandsjökli
dreifist á þrjú ár en mest var úrfellið vet-
urinn 939–940 (leiðrétt ártal). Ekkert er
hægt að fullyrða um áhrifin á Íslandi að
svo stöddu en sú kalda veðrátta sem lýst
er í Evrópu árin 939 og 94043 hefur varla
haft minni áhrif hér. Þó má hafa í huga
að umhverfisaðstæður voru aðrar – og
betri – á þeim tíma en á 18. öld.
Hér verður ekki fjallað um áhrif Eld-
gjárgossins utan Íslands en vísað um
þau til gamalla og nýlegra greina.19,43
ELDGJÁRGOSIÐ Í ÍS-
LENSKUM HEIMILDUM OG
HEIMILDUM UM ÍSLAND
Eldgjárgosið er líklega elsta íslenska
eldgosið sem getið er um í heimildum
(Hallmundarhraun virðist heldur yngra
miðað við þykknunarhraða jarðvegs í
sniðum undir því44,45). Í Landnámu segir
frá jarðeldi sem hrakti tvo landnáms-
menn frá landnámum sínum þar sem
Álftavershraun rann niður:
Gnúpr fór fyrir víga sakir til Íslands
ok nam land fyrir vestan Kúðafljót til
Eyjarár, Álptaver allt; þar lá þá vatn
mikit ok álptveiðr á. Gnúpur var mikil-
menni ok seldi lönd þeim mǫnnum, er
síðar kómu út, ok varð þar fjǫlbyggt,
áðr jarðeldr rann þar ofan. Þá flœðu
allir vestur til Hǫfðabrekku ...25
Hrafn hafnarlykill var víkingr mik-
ill; hann fór til Íslands ok nam land
milli Hólmsár ok Eyjarár ok bjó í Dyn-
skógum; hann vissi fyrir eldsupp-
kvámu ok fœrði bú sitt í Lágey. Hans
son var Áslákur aurgoði, er Lágeyingar
eru frá komnir.25
Í frásögninni af Gnúpi leikur varla
nokkur vafi á að verið er að segja frá
hraunflóði fremur en jökulhlaupi og
eina hraunið sem til greina kemur
er Álftavershraun. Staðfræðileg frá-
sögn passar að teknu tilliti til síðari
breytinga. Vatnið sem álftaveiðin var á
hefur að öllum líkindum staðið uppi bak
við jökulgarðinn ofantil í Álftaverinu
(býlin Herjólfsstaðir og Holt standa á
jökulgarðinum). Í frásögninni af Hrafni
og Ásláki bendir viðurnefnið aurgoði
reyndar til að hluti af landnáminu hafi
verið þakinn auri á dögum Ásláks,
og líklegasta skýringin er að það hafi
borist með jökulhlaupi eða breyttum
árfarvegum.
Um afleiðingar Eldgjárgossins fyrir
fólksflutninga til Íslands verður ekkert
sagt að svo stöddu annað en að slíkt stór-
gos hefur verið vond auglýsing fyrir land
þar sem smjör átti að drjúpa af hverju
strái. Lítum á hluta úr Íslandslýsingu í
Liber miraculorum (Bók undranna) sem
samin var á árunum 1178–1180 og gæti
vel átt við ofangreinda atburði:
Ekki skal þess ógetið, að þessi vít-
iseldur brýzt stundum, þó að sjaldan
sé, út yfir takmörk sín. Á vorum tímum
hefur það sézt einhverju sinni, að hann
gaus upp svo ákaflega, að hann eyði-
lagði mestan hluta landsins allt í kring.
Hann brenndi ekki aðeins borgir og
allar byggingar, heldur einnig grös og
tré að rótum og jafnvel sjálfa moldina
með beinum sínum. Og þótt furðulegt
sé frásagnar, bráðnuðu fjöll úr grjóti
og jafnvel málmi algjörlega fyrir eldi
þessum eins og vax, runnu yfir landið
og þöktu það, svo að dalirnir um-
hverfis fylltust af leðjunni og fjalllendi
jafnaðist við jörðu. En bráðnu klett-
arnir, sem runnu út yfir allan jarðveg-
inn í allar áttir, dreifðust síðan, þegar
eldinum slotaði, og þá varð yfirborð
jarðar eins og úr marmara og eins og
steinlagt stræti, og jörðin, sem áður
var byggileg og frjósöm, varð að eyði-
mörk. Þegar þessi ofsagrimmi eldur
hafði eytt land þetta og allt, sem á því
var, með óseðjandi græðgi sinni, jók
hann við því enn skelfilegra undri, að
hann réðst einnig á hafið við ströndina,
og þegar hann kom út á hafsdjúpið,
tók hann að brenna og eyða vatninu
með fáheyrðum ofsa, allt niður á hyl-
dýpi. Auk þess bar eldurinn með sér
í flóði sínu gríðarstór fjöll og hæðir,
sem aðrir gráðugir eldslogar höfðu
steypt um, svo að þar sem vatnið
varð að láta undan síga, kom land í
staðinn, og fjöllin bárust út í hafsauga.
Og þegar þau höfðu fyllt sjóinn algjör-
lega á löngu og breiðu svæði og gert
hafsdjúpið jafnt sjávarströndu, varð
sjórinn að þurru landi, svo að þar sem
áður var vatn, varð nú fast land um 12
mílur og er ef til vill enn. Enn fremur
eyddist í þessum eldsbruna fræg borg
og mannmörg, en þar var ágæt höfn
við fjörð, sem eyðilagðist þó, þegar
sjórinn þurrkaðist upp.46
Frásögnin er mjög ýkt en hafa verður
í huga að höfundurinn, Herbert, er
munkur í klaustri í Frakklandi og hafði
líklega aldrei séð eldgos. Þó að upp-
haflega frásögnin sé án vafa komin frá
sjónarvottum hefur margt aflagast í
meðförum heimildamanna á löngum
tíma og á langri leið. Fyrri hluti þessarar
lýsingar á augljóslega við flæðigos (með
kvikustrókavirkni) þar sem stór hraun
renna yfir gróið land og yfir mannvirki
á þéttbýlu svæði – „og varð þar fjǫl-
byggt áðr jarðeldr rann þar ofan,“ segir
í Landnámu um Álftaverið. Munkurinn
lýsir því þegar hinn ofsagrimmi eldur
réðst á hafið við ströndina og eyddi
vatninu með fáheyrðum ofsa. Álftavers-
hraun rann til sjávar við Alviðruhamra.
Líklegt er að þar hafi eitthvað gengið á
því miklar sprengingar geta orðið þegar
glóandi hrauni og vatni lendir saman.
Sigurður Þórarinsson46 telur að lýsingin
gæti átt við hraunrennsli í Heklugos-
inu 1158, bæði vegna þess að á undan
þessari frásögn er greinilega verið að
lýsa stóru Heklugosi og vegna orðalags-
ins „á vorum tímum“ í upphafi tilvitn-
unarinnar. En hér kann sú tilhneiging
erlendra höfunda að eigna Heklu öll
eldgos á Íslandi einnig að hafa haft áhrif
á tímann sem atburðinum er gefinn.
Seinni hluti lýsingarinnar er vafalítið
blandinn frásögn af jökulhlaupi. Vitað
er að jökulhlaup fylgdu Eldgjárgosinu
en umfang þeirra er ekki þekkt. Gríðar-
stór fjöll og hæðir sem eldurinn bar
með sér í flóði sínu eftir að aðrir gráð-
ugir eldslogar höfðu steypt þeim um
og bárust út í hafsauga – eru vafalítið
stórir jakar. Jökulhlaup færa ströndina
fram. Fjörður með ágætri höfn, Kerl-
ingarfjörður, var við Hjörleifshöfða
þegar fyrstu landnámsmennirnir komu.
Langlíklegast er að hann hafi eyðilagst
í jökulhlaupum tengdum Eldgjárgosi,