Fréttabréf Ættfræðifélagsins - 01.04.2017, Blaðsíða 4

4http://www.ætt.is
Fréttabréf Ættfræðifélagsins í apríl 2017
aett@aett.is
í Kirknatali Páls Jónssonar Skálholtsbiskups frá því
um 1200 sem fyrst er getið kirkju í Laugarnesi.
Saga Laugarneskirkjunnar, líkt og saga flestra
annarra guðshúsa þessa lands, endurspeglar bágbor-
ið ástand og afkomu þjóðarinnar, sjúkdóma, hallæri,
eldgos og aðra óáran sem yfir þjóðina dundi. 1234
á kirkjan rétt á fjórðungi allra laxa í Elliðaánum,
Viðeyingar annað eins og Reykvíkingar afganginn.
Þetta voru mikil hlunnindi, sem áttu eftir að reytast af
kirkjunni í aldanna rás. Sömuleiðis kúgildin.
Árið 1379 á kirkjan tíu hundruð í metfé, tvenn
messuklæði, þrenn altarisklæði, einn kaleik, tvær
kertastikur, kantarakápu, tvær klukkur stórar, glóð-
arker, sacarium, mundlaug og kross. Þá á hún einn-
ig fjórðung reka á móts við Nes, Engey og Laugarnes
„utan Seltjörn og Laugar“. 1575 er altarisklæðið sagt
gamalt og því tjáslað saman, hökullinn er gamall, kal-
eikurinn ærulaus, metaskálar tómar, og járnkarlinn
sem á að pota Laugarnesingum sex fet niður, á köld-
um frostavetrum, er lítill.
Kúgildin
Brynjólfur biskup Sveinsson vísiterar í Laugarnesi
1642. Þá er þar einn hökull gamall og altarisklæðið á
flækingi ásamt sloppi gömlum og slitnum. Kúgildin,
sem upphaflega voru tíu, eru nú aðeins þrjú. Þetta þykir
biskupnum miður og lætur nótera það í Kirkjustólinn.
Nítján árum seinna þegar biskupinn leggur leið sína
aftur í Laugarnesið eru þau enn ófundin! 1659 þegar
ný kirkja var reist í Laugarnesi var ekki úr miklu að
moða, því allar jarðir sem kirkjunni tilheyrðu voru í
konungseign, nema Laugarnesið, og voru því undan-
þegnar tíundargjöldum.
Þegar Brynjólfur vísiterar Laugarnesið í hinsta
sinn, árið 1670, er nýja kirkjan illa farin af fúa,
kúgildin enn á flandri og auk þess vantar kistu eina
gamla. En menn hafa sjálfsagt haft annað að gera á
þeim hörmungatímum sem þá gengu yfir þjóðina en
eltast við horfin kúgildi og fúnar kistur. En það sem
verra er, nú er laxveiðin endanlega gengin úr greipum
þeirra Laugarnesmanna og Bessastaðamenn búnir að
kasta eign sinni á þessi fornu hlunnindi.
1703 sýnir manntalið okkur að 27 manns eru í
Laugarnesi og jörðin enn í einkaeign. 1725 reis af
grunni ný og vönduð kirkja og þá dró einnig til tíð-
inda í eignamálunum. Kirkjan, sem hafði verið í eigu
sömu ættar öld fram af öld, etv. allt frá landnámi,
komst nú í annarra eigu. Sjálfur biskupinn, Jón
Árnason, tók jörðina upp í skuld. Við tóku mörg góð
ár, en 1758 þegar Finnur Skálholtsbiskup kemur í sína
fyrstu vísitasíu, er kirkjan að falli komin.
Bænabríkin
Kirkjan átti þó sína velgjörðarmenn en það voru
Eggert Ólafsson og Bjarni Pálsson sem höfðu átt
athvarf í kirkjunni þegar þeir dvöldu hjá Skúla fó-
geta í Viðey, sem þá var orðin kirkjulaus. Þeir gáfu
Laugarneskirkjunni forláta altaristöflu eða bænabrík.
Á hana er letrað: Til maklegrar skylduendurminningar
er þessi tafla gefin heilagri Maríukirkju að Laugarnesi
af þeim B. og E. 1757. Þessi altaristafla, sem síðar
lenti í kirkjunni að Stað í Grindavík, er eini gripurinn
sem varðveist hefur úr gömlu Laugarneskirkjunni.
Hún er nú varðveitt á Þjóðminjasafninu.
Þegar Laugarneskirkjan seig saman undan feyskn-
um fjölum sínum árið 1794, voru horfnar sjö af
þeim kirkjum sem röðuðu sér með Sundunum fyrir
siðaskiptin. Aðeins voru eftir kirkjurnar í Vík, Viðey
og Gufunesi. Allt frá miðöldum til loka 18. aldar höfðu
kirkjuklukkur Laugarneskirkju kallað fólk á tíu bæj-
um til messu, en það voru bæirnir Laugarnes, Kleppur,
Rauðará, Bústaðir, Breiðholt, Digranes, Hvammkot,
Kópavogur, Vatn og Hólmur. Þær hafa mátt hljóma
hátt og skært, kirkjuklukkurnar, svo kallið bærist.
Ein ástæða þess að Laugarneskirkjan var lögð nið-
ur var að á sama tíma reis af grunni í hjarta bæjarins, á
gamla Reykjavíkurtúninu, á Austurvelli, ný og vegleg
dómkirkja sem var vígð 1796. Laugarneskirkjan var
þá sameinuð Dómkirkjusókninni í Reykjavík.
Eins og söfnuðinum var vísað á önnur mið, dreifð-
ust hinar fátæklegu eigur kirkjunnar út um borg og
bý. Kirkjuklukkurnar, sem hringt höfðu til tíða og
messugjörða öldum saman, voru seldar hæstbjóð-
anda, og hvar þær svo að lokum hringdu sig inn í ei-
lífðina veit enginn lengur. En á tímum allsleysis var
fleira verðmætt en kirkjugripirnir. Hver fjöl, jafnvel
þótt fúin væri og lasburða, var seld hæstbjóðanda á
uppboði. Þannig keypti Brynjólfur Einarsson lög-
réttumaður af Kjalarnesi Laugarneskirkjuna, eins og
hún lagði sig, á 17 ríkisdali og 56 skildinga. Það seg-
ir margt um ástand timbursins í kirkjunni að á sama
tíma var timbrið úr Neskirkju selt á 125 ríkisdali!
Hannes
Það var svo eftir jarðskjálftana miklu 1784 sem menn
fóru að hugsa sér til hreyfings með biskupssetur, því
Biskupsstofan í Laugarnesi var byggð á árunum 1825-6
af Steingrími biskupi Jónssyni og konu hans Valgerði
Jónsdóttur, sem var ein af ríkustu konum landsins. Þar
var biskupssetur í þrjátíu ár. Málverk Auguste Mayer
1836