Morgunblaðið - Sunnudagur - 17.02.2019, Blaðsíða 19

17.2. 2019 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 19
þjóðavísu og viðurkenndustu rannsóknir
leggja til?“
Mikið veltur á kennaranum, nálgun hans og
áhuga. „Tökum Sissel Skolvik sem dæmi. Ein
aðferðin sem hún beitir er að keyra saman bíla
með bókstöfum á; bíll með stafnum „í“ keyrir
upp að bíl með stafnum „s“. Úr verður „ís“.
Einfalt en skilvirkt. Kennarinn þarf að hafa
vald á aðferðafræðinni og kunna að vekja
áhuga hjá börnunum og gefa hverju barni
rétta áskorun.“
„Þekking leiðir til betra samfélags“, eru ein-
kunnarorð háskólans sem Hermundur kennir
við í Þrándheimi og hann segir þá speki að
sjálfsögðu eiga við hér líka. „Látum börnin
ekki vera tilraunadýr. Þau eiga eingöngu það
besta skilið. Þetta hef ég verið að segja við fólk
hér heima og mun halda því áfram.“
Hann bendir á að Ísland sé númer 35 af 69
löndum þegar lestrarkunnátta er mæld; neðst
Norðurlandaþjóðanna og fyrir neðan okkur
séu þjóðir sem við alla jafna berum okkur ekki
saman við.
Viljann virðist vanta
„Auðvitað er þetta ekki ásættanlegt. Við erum
lítið land og með samstilltu átaki eigum við að
geta rokið upp þennan lista. Það er ekki flókið
að taka á þessum málum en viljann til að nota
viðurkenndustu aðferðina og fylla skólana af
góðu lesefni sem fangar áhuga virðist vanta.
Og án vilja gerist afskaplega lítið.“
– Hvar vantar viljann, hjá kerfinu sjálfu?
„Já, það virðist vera. Menn sjá ekki tæki-
færin. Hvernig sem á því stendur.“
Ekki þarf að leita langt yfir skammt að fyrir-
myndum. Finnum hefur til dæmis vegnað vel í
PISA-könnunum á lestri og Heikki Lyytinen,
sem er einn af fremstu fræðimönnum þeirra á
þessu sviði, hefur bent Hermundi á, að góð
þjálfun og góð bókasöfn séu lykilatriði í þessu
sambandi. „Í Finnlandi eru bókasöfn samastað-
ur fyrir fjölskylduna á laugardögum, þar sem
hún kemur saman í góðu tómi til að velja bækur
fyrir vikuna. Gera íslenskar fjölskyldur það?“
Að sögn Hermundar hefur sigið jafnt og
þétt á ógæfuhliðina í lestri íslenskra barna frá
aldamótum, sérstaklega síðustu tíu árin. Máli
sínu til stuðnings dregur hann úr pússi sínu
línurit þar sem ásinn vísar niður á við. „Hvar
endar þetta?“ spyr hann hugsi. Sama máli
gegnir með náttúrufræði og stærðfræði. Þar
hefur einnig hallað undan fæti.
„Ég spurði John Stein, með alla sína
reynslu, út í þetta og hann er ekki í neinum
vafa um að hrunið hafi haft gífurlega mikil
áhrif. Í dag vinnur fólk og vinnur. Ég þekki
marga sem eru í tveimur störfum. Ferðamönn-
um hefur fjölgað gríðarlega á Íslandi á allra
síðustu árum og einhver þarf að sinna öllu
þessu fólki. Hver er þá eftir heima til að lesa
með börnunum á kvöldin? Ég veit að það er
örugglega ekkert þægilegt að hlusta á þetta en
vinur er sá er til vamms segir, eins og þar
stendur.“
Skilningur en ekki hraði
Hermundur segir mikinn misskilning að
leggja svona mikla áherslu á leshraða. „Ég hef
búið meira og minna í Noregi í þrjá áratugi og
hef aldrei heyrt um þær áherslur þar. Börnin
mín hafa aldrei verið hraðamæld í lestri. Allt
sem skiptir máli er að börnin læri að skilja það
sem þau eru að lesa. Og í því sambandi er hraði
aukaatriði, aukinn hraði kemur með aukinni
þjálfun.“
Hann nefnir íslenskan kunningja sinn sem
dæmi en hann fékk sjö ára gamlan son sinn til
að lesa fyrir sig. Sonurinn rauk í gegnum text-
ann, þannig að hann varla náði andanum á eft-
ir. „Hvers vegna lestu þetta svona hratt, vinur
minn?“ spurði pabbinn hvumsa. „Okkur er
sagt að gera það í skólanum,“ svaraði snáðinn.
Skildi hann eitthvað af því sem hann var að
lesa? Nei. Og ekki pabbinn heldur.
„Hvað liggur eiginlega á?“ spyr Hermund-
ur. „Fyrir utan að botna ekki neitt í því sem
þau eru að lesa þá eru líkur á því að börnin
þrói með sér streitu og kvíða þegar svona
geyst er farið, áskoranir verða of miklar.
Hraði er mikilvægur í frjálsum íþróttum.
Sjáðu bara Usain Bolt. En í lestri skiptir hann
miklu minna máli. Þú finnur bara þann hraða
sem hentar þér. Það er lesskilningurinn sem
er aðalbreytan.“
Hann bætir við að Stanislas Dehaene, einn
fremsti sérfræðingur í heiminum á sviði heila
og færni, hafi sýnt fram á með rannsóknum
sínum að bókstafshljóð, kunnátta og það að
verða læs sé það allra mikilvægasta fyrir lestr-
arfærni.
Lesfimi eða leshraði?
Þegar Hermundur hefur fært þetta í tal hér
heima fær hann gjarnan þau svör að ekki sé
verið að mæla leshraða heldur lesfimi. Mæl-
ingarnar snúist ekki um að telja lesin orð á
mínútu, heldur rétt lesin orð á mínútu. „Að
mínu viti eru þetta hártoganir. Breytan er
hraði og öll viðmið snúast um hann.“
Menntamálastofnun (MMS) hefur fram-
kvæmt mælingar sem innihalda leshraða hjá
ca. 40.000 börnum og unglingum í grunnskólum
landsins frá 1. til 10. bekkjar frá hausti 2017.
„MMS kallar þessar mælingar „lesfimi“ sem
byggist á lestrarnákvæmni, leshraða og hryn-
rænum þáttum tungumálsins. Lesfimiviðmið
sýna síðan fjölda rétt lesinna orða á mínútu.
Fyrstu niðurstöður frá september 2017 til sept-
ember 2018 sýndu aukningu upp á 11 orð á 10
aldurshópa, eða 1,1 orð á hvern aldurshóp. 9.
bekkur stóð í stað og 10. bekkur sýndi bætingu
upp á tvö orð. Vonandi eru þetta ekki lýsandi
tölur fyrir lesskilning,“ sagði Hermundur í
pistli hér í blaðinu um síðustu helgi.
„Þessar niðurstöður eru vonbrigði og hljóta
að benda til þess að nálgunin sé sennilega ekki
rétt,“ segir hann í þessu samtali. „Nær væri að
spyrja: Hversu margar bækur lastu seinasta
mánuðinn og hverjar voru skemmtilegastar?
Við þurfum ekki að auka hraðann, heldur
kveikja neistann.“
Fleiri nemendur, 4 af hverjum 10, heltast úr
lestinni í framhaldsskóla á Íslandi en í Noregi,
3 af hverjum 10, og Hermundur er ekki í vafa
um að það sé partur af sama vandanum. „Það
er eitt af því sem við þurfum að ræða. Það sem
ég brenn fyrir er að koma með nýja hugsun
sem byggist á viðurkenndum rannsóknum inn
í menntakerfið og vekja fólk til umhugsunar og
umræðna.“
Mikilvægt að miðla
– Þar komum við að öðru máli sem þú hefur
látið þig varða, samspili vísinda og samfélags?
„Já, mér hefur alltaf þótt mikilvægt að miðla
upplýsingum áfram til samfélagsins og í þeim
löndum sem ég þekki best til, Noregi, Svíþjóð,
Finnlandi, Bretlandi og fleiri löndum, þá er
þetta samtal milli fræði- og vísindamanna og
samfélagsins mjög virkt. Það er eitt af helstu
hlutverkum okkar fræðimannanna að miðla af
þekkingu okkar. Það gerum við með því að
halda fyrirlestra, skrifa greinar í blöð og tíma-
rit, skrifa bækur og svo framvegis. Þetta
mætti bæta hérna á Íslandi; samtalið er ekki
að eiga sér stað í eins ríkum mæli og það háir
okkur. Mönnum hættir líka til að fara strax í
vörn og tækla manninn í stað þess að skoða
hvað hann hefur að segja. Auðvitað eigum við
vísindamenn sem tjá sig opinberlega, eins og
Kára Stefánsson, en hann skrifar meira um
pólitík en lækna- og erfðavísindi sem er hans
sérsvið. Yfirleitt eru það frábærir pistlar sem
vekja mikla athygli en við þurfum meiri um-
ræðu um vísindi.“
– Eru íslenskir vísindamenn umræðufælnir?
„Ekki endilega. Landið er hins vegar svo of-
boðslega lítið og tengslin liggja svo víða að ég
tel menn veigra sér við að stíga fram. En þeg-
ar kemur að málum eins og lestrarþjálfun get-
um við ekki leyft okkur þetta. Það er alltof
mikið í húfi fyrir þjóðina.“
Hann bendir á að margfeldisáhrifin séu fljót
að telja. „Tökum mælingu MMS sem dæmi,
sem ég gat um áðan. Þar eru 40.000 börn mæld
sem þýðir að nánustu aðstandendur þeirra eru
um það bil helmingi fleiri. Ef við teljum svo
ömmur og afa líka þá erum við komin 280.000
manns sem málið varðar. Það er ekkert smá-
ræði.“
Opnum fyrir umræðuna
– Hvernig tekur fólk þessum málflutningi þín-
um?
„Almennt vel. Ég hef til dæmis fengið fjöl-
marga tölvupósta eftir að grein mín um mæl-
ingar á leshraða birtust í Sunnudagsblaði
Morgunblaðsins um seinustu helgi. Tilgangur-
inn með þeim skrifum var að vekja umræður
og fyrir vikið fagna ég því að fólk hafi samband
og kalli jafnvel eftir frekari upplýsingum og
samtali. Það er margt gott í íslenska mennta-
kerfinu en við verðum að hafa dug og vilja til
að taka á því sem betur má fara. Fyrsta skref-
ið er að opna fyrir umræðuna.“
– Og þú munt halda áfram að hamra járnið?
„Já, á meðan ég fæ viðbrögð við skrifum
mínum og hugmyndum þá mun ég halda áfram
að koma þeim á framfæri, ekki síst hvað varð-
ar lestur og nám barna. Það eru miklir mögu-
leikar fyrir hendi og við þurfum að fá sem
flesta sem málið varðar að borðinu til að ná
sem bestum árangri.“
Hermundur lætur sig fleira varða en lestur;
að undanförnu hefur hann verið að rannsaka
hverjir skara fram úr í samfélaginu á hverjum
tíma. Hann hefur rætt við á þriðja tug sér-
fræðinga á því sviði og er með bók í smíðum.
„Þetta er mjög spennandi svið sem hefur verið
tiltölulega lítið rannsakað og ég hef beint sjón-
um mínum að fólki frá ýmsum tímum, lifandi
og látnu. Má þar nefna Charles Darwin, HC
Andersen, Björk Guðmundsdóttur og Magnus
Carlsen. Allt hefur þetta fólk skarað fram úr á
sínu sviði, þökk sé samblandi af meðfæddri
hæfni, ástríðu og þrotlausri vinnu. Og til að
finna ástríðuna þarf að kveikja neistann. Það
er gömul saga og ný.“
Hermundur segir mikilvægt að
börn fái bækur við hæfi í lestrar-
kennslu, þannig megi auka áhugann.
Morgunblaðið/Ómar
’Búið er að setja mæl-ingar á leshraða í dul-argervi. En það blekkir ekkimig frekar en aðra fræði-
menn. Breytan er hraði og
öll viðmið snúast um hann.