Morgunblaðið - 01.06.2019, Qupperneq 26

26 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 1. JÚNÍ 2019
Það er að verða vitundarvakning í heiminum umnokkur mikilsverð málefni. Sænska stúlkanGreta Thunberg hefur, 16 ára gömul, kveiktslíka elda vegna loftslagsvár, að þeir verða
ekki slökktir. Hún hefur komið okkur í skilning um, að
við verðum öll, mannfólkið, að gjörbreyta lífsháttum
okkar.
Hinum megin á hnettinum, á Nýja-Sjálandi, er jafn-
framt að verða önnur bylting. Þar hefur ríkisstjórn
Verkamannaflokksins lagt fram tillögur að fjárlögum,
sem þykja byltingarkennd vegna þess að það er öll
áherzla lögð á þrjá málaflokka, sem hafa hingað til ekki
talizt til hinna veigamestu í fjárlögum þjóða heims. Það
eru geðheilbrigðismál, fátækt barna og heimilisofbeldi
en samkvæmt þeim tillögum á að leggja stóraukið fjár-
magn til þessara málaflokka.
Á síðustu þremur áratugum eða svo hefur smátt og
smátt orðið vitundarvakning hér á Íslandi í málefnum
geðsjúkra, þótt mikið verk sé óunnið. Það nýjasta sem
er að gerast á því sviði er stuðningsúrræði fyrir ungt
fólk undir 25 ára aldri, sem er að hefja starfsemi sína
um þessar mundir og nefnist Bergið
Headspace en frumkvæði að því hafa
haft Sigurþóra Bergsdóttir vinnusál-
fræðingur og dr. Sigrún Sigurðardóttir,
hjúkrunarfræðingur og lektor við heil-
brigðisvísindasvið Háskólans á Akureyri.
Um þessar mundir stendur líka yfir eins konar kynn-
ingarherferð á vegum Unicef á Íslandi um helztu ógnir
sem steðja að börnum og byggist á nýrri tölfræði um
þennan málaflokk, sem Rannsókn og greining og Stíga-
mót hafa unnið. Þar kemur fram, að eitt af hverjum
fimm börnum á Íslandi hefur orðið fyrir líkamlegu og/
eða kynferðislegu ofbeldi fyrir 18 ára afmælisdag sinn.
Þær rannsóknir sýna að í „… 8. – 10. bekk hafa að
meðaltali 9,1% barna, þegar orðið fyrir líkamlegu eða
kynferðislegu ofbeldi. Sú tala hækkar hratt, þegar
komið er á framhaldsskólaaldurinn og er þá orðin
16,4%“.
Og þá má spyrja: Hvers konar samfélag er þetta eig-
inlega?
Um afleiðingar þessa framferðis segir í skýrslu Uni-
cef:
„Einstaklingar, sem verða fyrir kynferðislegu ofbeldi
í æsku, fremur en á fullorðinsaldri, eru mun líklegri til
að hafa leiðst út í neyzlu, óhóflega notkun áfengis, kyn-
lífs eða annarra athafna sem skerða lífsgæði þeirra og
trufla daglegt líf …“.
Þegar upplýsingar af þessu tagi koma fram um þá
villimennsku sem hér er á ferð vaknar sú áleitna
spurning, að hve miklu leyti áfengisneyzla komi hér við
sögu.
Sl. mánudag birti kjarninn.is mjög athyglisvert viðtal
Auðar Jónsdóttur, rithöfundar, við dr. Kára Stef-
ánsson, forstjóra Íslenzkrar erfðagreiningar, um alkó-
hólisma. Í aðfaraorðum þess viðtals segir Auður:
„Alkóhólismi hefur verið mér hugleikinn megnið af
ævi minni. Þegar ég velti fyrir mér, hvort einhver sé
hugsanlega alkóhólisti er það ekki áfellisdómur yfir
manneskjunni. Þvert á móti. Svo margir sem mér þykir
vænt um eru ýmist virkir eða óvirkir alkóhólistar og
síðan ég var barn, hef ég horft upp á fólk menga líf
sitt, stundum rústa eða jafnvel glata því, út af sjúk-
dómnum. Ég veit ekki hversu oft ég hef horft upp á
góðar manneskjur gera vonda hluti af því þær eru
alkóhólistar, raunar hef ég skrifað allavega þrjár skáld-
sögur til að reyna að skilja atferlið.“
Um þetta segir dr. Kári m.a. í samtalinu við Auði:
„Lífið verður stjórnlaust, staðreyndin er sú að næst-
um allt vont sem kemur fyrir þig gerist undir áhrifum
áfengis, svo margt vont gerist undir áhrifum þess …“.
Og hann bætir við:
„Fólk á aldrinum milli fimmtán ára og fertugs deyr
sjaldan af öðrum sjúkdómum en fíknisjúkdómar deyða
það svo sannarlega. Alkóhólismi er klassískur fíkni-
sjúkdómur. Þegar þú drekkur áfengi
tekurðu inn efni sem minnkar hömlur,
veldur vænisýki og óstöðugri hugsun
jafnt sem óstöðugum fótum, þetta er
eiturlyf, sem Ríkið selur þér og getur
stórskaðað þig …“.
Þessu athyglisverða og upplýsandi samtali lýkur á
þennan veg:
„… en þá setti Kári í brýrnar og tilkynnti mér að ég
væri í hættu.
Ég?!
Já, þú með þinn heila. Þú ert barn alkóhólista og
heilinn þinn er eingöngu búinn til úr upplýsingum sem
voru notaðar til þess að búa til heila foreldra þinna og
alkóhólismi er heilasjúkdómur.
Mundirðu ekki drekka ef þú værir ég?, spurði ég
Nei, sagði Kári. Það er hættulegt fyrir þig. Ég
myndi heldur ekki drekka ef ég væri ég af því að það
væri hættulegt fyrir mig.
Sennilega er það rétt muldraði ég og tók Kára á orð-
inu.“
Þannig lauk samtali þeirra Auðar Jónsdóttur og
Kára Stefánssonar um alkóhólisma.
Það eru yfirgnæfandi líkur á því að áfengi komi
verulega við sögu, þegar kemur að ofbeldi á heimilum
og í því felst að við þann fjanda verður ekki ráðið nema
með því að taka á rótum hans, sem eru að verulegu
leyti neyzla áfengis og sjálfsagt á síðari árum annarra
fíkniefna líka.
Í ljósi þessa má velta fyrir sér, hvernig sumum þing-
mönnum dettur í hug að leggja ítrekað fram tillögur á
Alþingi um að auka frjálsræði í sölu áfengis og það í
nafni frelsisins.
Þessar nýjustu upplýsingar Unicef um hvað heimilis-
ofbeldi er víðtækt á Íslandi ættu að verða til þess að
hér verði vitundarvakning um að svipta hulunni af einu
af síðustu leyndarmálunum sem þjaka samfélag okkar
vegna þess að auðvitað er staðreyndin sú, að enn er
þagað í fjölskyldum um ofneyzlu áfengis fjölskyldu-
meðlima.
Áfengi og börn
Ofbeldi gegn börnum
er villimennska
Af innlendum
vettvangi …
Styrmir Gunnarsson
styrmir@styrmir.is
Hið nýja átrúnaðargoð jafn-aðarmanna, franski hagfræð-
ingurinn Thomas Piketty, telur fjár-
magn hlaðast upp í höndum örfárra
manna, svo að leggja verði á alþjóð-
lega ofurskatta, 80% hátekjuskatt og
5% stóreignaskatt. Máli sínu til
stuðnings þylur hann í bókinni Fjár-
magni á 21. öld tölur um þróun
eigna- og tekjudreifingar í mörgum
vestrænum löndum, þar á meðal
Frakklandi, Bretlandi, Banda-
ríkjunum og Svíþjóð. Að baki þeim
liggja að hans sögn margra ára rann-
sóknir.
En sýna gögn, að eigna- og tekju-
dreifing hafi orðið miklu ójafnari síð-
ustu áratugi? Um það má efast.
Sumar tölur Pikettys virðast vera
mælingaskekkjur frekar en niður-
stöður áreiðanlegra mælinga. Til
dæmis er eina ástæðan til þess, að
eignadreifing mælist nú ójafnari í
Frakklandi og víðar en áður, að fast-
eignaverð hefur rokið upp. Því veld-
ur aðallega tvennt: Ríkið hefur hald-
ið vöxtum óeðlilega langt niðri, og
einstök bæjarfélög hafa skapað lóða-
skort á margvíslegan hátt, meðal
annars með ströngu bæjarskipulagi.
(Við Íslendingar þekkjum þetta
hvort tveggja.) Ef hins vegar er litið
á arð af því fjármagni, sem bundið er
í fasteignum, þá hefur hann ekki
aukist að ráði síðustu áratugi. Þess
vegna er hæpið að tala um, að eigna-
dreifing hafi orðið til muna ójafnari.
Tölur Pikettys um ójafnari tekju-
dreifingu í Bandaríkjunum vegna
skattalækkana Ronalds Reagans
virðast líka helst vera mælinga-
skekkjur. Árið 1981 var jaðarskattur
á fjármagnstekjur lækkaður úr 70% í
50%. Þá brugðust fjármagnseig-
endur við með því að selja skattfrjáls
verðbréf á lágum vöxtum, til dæmis
skuldabréf bæjarfélaga, og kaupa
þess í stað arðbærari verðbréf og
aðrar eignir. En þótt tekjudreifingin
hefði því ekki breyst, svo að heitið
gæti, mældist hún ójafnari. Árið 1986
var jaðarskattur á tekjur síðan lækk-
aður úr 50% í 28%. Þetta hvatti há-
tekjufólk eins og lækna og lögfræð-
inga til að vinna meira og greiða sér
frekar laun beint í stað þess að taka
tekjurnar út í fríðindum eins og
kaupréttar- og lífeyrissamningum.
Enn þarf ekki að vera, að tekjudreif-
ingin hefði breyst verulega, þótt hún
mældist ójafnari. Piketty notaði líka
tölur um tekjur fyrir skatt, en tekju-
dreifingin var vitanlega miklu jafnari
eftir skatt.
Margar fróðlegar greinar um gall-
ana á talnameðferð Pikettys birtast í
bókinni Anti-Piketty, sem Cato Insti-
tute í Washington gaf út árið 2017.
Athugasemdir og leiðréttingar vel þegnar
Hannes H. Gissurarson
hannesgi@hi.is
Fróðleiksmolar úr sögu og samtíð
Talnameðferð Pikettys
HOLTAGARÐAR
RISA
LAGERSALA
60-80%
AFSLÁTTUR
HERRA- OG DÖMUFATNAÐUR
GALLABUXUR - KJÓLAR - JAKKAFÖT
TOPPAR - ÚLPUR - SKÓR - SKYRTUR
YFIR 100 VINSÆL VÖRUMERKI
OPIÐ: LAU 12-18
SUN 13-18
Árangur okkar og
velgengni veltur á því
hversu mikla trú við
höfum á okkur sjálfum
– sjálfstrausti. Vissu-
lega spila hæfileikar,
gen, líkamsburðir, að-
stæður, liðsheild og
ýmislegt fleira inn í en
trúin á að við getum
eitthvað þarf að vera
fyrir hendi; sjálfs-
traustið.
Það er byggt upp með marg-
víslegum hætti en árangur í skóla
hefur mest áhrif á sjálfstraust barna.
Þar er læsi í forgrunni; að geta lesið,
skilið, skrifað og tjáð sig. Allir sem
vinna með börnum og ungmennum
gera sér grein fyrir þessu en við hin
lesum um þetta í fjölmiðlum, sjáum
niðurstöðu PISA-kannana, hversu
margir nemendur þurfa á sérkennslu
að halda, glíma við „lesblindu“,
brotna sjálfsmynd og svo mætti lengi
telja.
Í mínum huga er læsi eitt mikil-
vægasta lýðheilsumál þjóðarinnar og
við eigum öll að láta okkur það varða.
Hér á landi er ríkisfjölmiðill, útvarp
og sjónvarp. Á Rás 2 eru eflaust spil-
uð á milli 200 og 300 lög á hverjum
sólarhring, töluvert færri á Rás 1. Ég
væri til í að borga hærra útvarps-
gjald og sleppa við eitt lag á sólar-
hring en fá þess í stað spark í rassinn
– ábendingu um að ég gæti gert bet-
ur sem foreldri, sem uppalandi, sem
ábyrgur einstaklingur.
Ríkisfjölmiðill á að sýna ábyrgð í
verki þegar eitthvað bjátar á, af því
boðleiðin er svo einföld og af því við
þurfum flest á áminn-
ingu að halda. Ég er
sannfærður um að ég
hefði haldið bókum oft-
ar að mínum börnum,
lesið meira með þeim
eða fyrir þau – ef ég
hefði fengið áminningu
í lesnum eða leiknum
auglýsingum og skjá-
auglýsingum. Við þurf-
um viðvarandi og fjöl-
breytt þjóðarátak til að
snúa þróuninni við og
Ríkisútvarpið verður að leggja meira
af mörkum. Vissulega hafa verið
þættir í boði fyrir börn, Söguboltinn
og fleira, en betur má ef duga skal.
Þetta bréf er áskorun til Ríkis-
útvarpsins um að ýta við okkur öll-
um, fórna einu lagi á dag fyrir snjalla
áminningu sem við tökum eftir og
tökum til okkar. Börnin eiga það skil-
ið og við þurfum annað slagið að
skoða þá forgangsröðun sem er við
lýði í samfélaginu og hjá okkur sjálf-
um. Þetta er svo einfalt, kostar ekki
krónu, og mun spara okkur milljarða
þegar fram líða stundir – af því það
er orsök og afleiðing í þessu sam-
félagi.
En hver veit nema aðrir fjölmiðlar
grípi boltann á lofti og sýni frum-
kvæði.
Ábyrgð ríkisfjölmiðils?
Eftir Þorgrím
Þráinsson
Þorgrímur Þráinsson
» Í mínum huga er læsi
eitt mikilvægasta
lýðheilsumál þjóðarinnar
og við eigum öll að láta
okkur það varða.
Höfundur er rithöfundur.