Morgunblaðið - Sunnudagur - 04.08.2019, Síða 6

HEIMURINN
6 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 4.8. 2019
Rétt undir lok 17. aldarinnarhugðust Skotar koma sérupp viðskiptanýlendu á
ströndum Panama við Karíbahaf.
Skoska þjóðin hafði viðhaldið sjálf-
stæði sínu í gegnum árin en barist í
bökkum við hungursneyð um tíma.
Þjóðinni var því mikið kappsmál að
leiðangurinn
heppnaðist og settu
Skotar gríðarlega
fjármuni í hann.
Fjárfestar voru allt
frá þingmönnum til
fátækra bænda og
metið hefur verið
að á milli fjórðungs
til helmings alls
peningamagns í
Skotlandi á þessum tíma hafi verið
sökkt í ferðina.
Um 2.500 sjálfboðaliðar lögðu leið
sína til Panama. Um sex mánuðum
seinna var helmingur þeirra látinn
eftir að hafa orðið fyrir barðinu á
gulusótt og malaríu. Smitberarnir
voru agnarsmáir og mörg ár áttu eft-
ir að líða áður en fólk áttaði sig á því
hverjir þeir voru; moskítóflugur.
Þegar í ljós kom að innrásin í
Panama var algjörlega misheppnuð
neyddust Skotar til að gefa eftir
sjálfstæði sitt vegna þeirra skulda
sem þjóðin hafði skapað sér. Samein-
ing Skota og Englendinga varð stað-
reynd og leiddi þessi litla fluga því til
myndunar nýs ríkis, Stóra-Bret-
lands.
Dregið helming
manna til dauða
Þetta er aðeins ein birtingarmynd
þeirra áhrifa sem moskítóflugan hef-
ur haft á mannkynssöguna ef marka
má væntanlega bók kanadíska sagn-
fræðingsins Timothy C. Winegard.
Hann leggur jafnvel til að hnignum
risaeðlanna hafi þegar verið hafin
vegna sjúkdóma borinna af mosk-
ítóflugum áður en loftsteinn lenti á
jörðu fyrir um 66 milljónum ára og
olli útrýmingu fjölda dýra- og
plöntutegunda.
Að sögn Winegard eru flugurnar
skæðustu dýr jarðar og hafa leitt til
dauða 52 milljarða manna, næstum
helmings þeirra manna sem lifað
hafa á jörðinni síðustu 200.000 árin
eða svo. Flugurnar hafa banað mun
fleirum en maðurinn sjálfur, sem oft
er talinn hættulegasta dýr veraldrar.
Enduðu þrælahald
í Bandaríkunum
Moskítóflugur gera fólki í raun
ekkert einar og sér, heldur bera með
sér sjúkdóma. Án flugnanna myndu
þessir sjúkdómar ekki berast til
manna og, ef marka má Winegard,
mannkynssagan væri óþekkjanleg.
Leita þarf lengi til að finna meiri
áhrif moskítóflugunnar en þegar
Evrópubúar námu land í Ameríku.
Þær flugur sem fyrir voru í Ameríku
voru hvimleiðar en báru ekki með
sér hættulega sjúkdóma. Þær sem
fylgdu Evrópubúunum gerðu það
hins vegar. Um 95 milljónir af þeim
100 milljónum innfæddra sem fyrir
voru dóu, að mati Winegards, úr
sjúkdómum bornum af moskító-
flugum ásamt bólusótt og inflúensu.
Í Ameríku höfðu moskítóflug-
urnar mikil áhrif á þrælahald. Verð
sem sett var á þræla endurspeglaði
viðnám þeirra við sjúkdómum sem
flugurnar báru með sér. Þræll frá
Ameríku kostaði minnst; næst kom
þræll frá Evrópu sem hafði viðnám
upp að vissu marki; dýrastir voru svo
þrælar frá Afríku sem nutu góðs af
því viðnámi sem forfeður þeirra
höfðu þróað með sér.
Flugurnar okkar höfðu líka sitt að
segja við endalok þrælkunar í
Bandaríkjunum. Í Þrælastríðinu á
sjöunda áratug 19. aldar varð Suður-
ríkjasambandið, sem barðist fyrir
rétti sínum til að eiga þræla, uppi-
skroppa af lyfjum gegn malaríu og
varð þannig undir í baráttunni gegn
Norðurríkjunum.
Winegard nefnir fleiri dæmi í bók
sinni. Malaría, sem moskítóflugur
bera gjarnan með sér, átti sinn þátt í
því að kristin trú varð að fjölmenn-
ustu trúarbrögðum mannkyns og
moskítóflugur höfðu mikil áhrif í
stríðum bæði Grikkja og Rómverja.
Stríð eru einmitt Winegard mjög
hugleikin; hann segir að mun fleiri
hafi fallið af völdum flugnanna held-
ur en fyrir hendi andstæðinga á bar-
dagavellinum á meðan á þeim stóð.
Þó að bók Winegards sé mjög
áhugaverð og eflaust skemmtileg
lesning þarf að varast að útskýra
flókin fyrirbæri með einni orsök.
Moskítóflugurnar höfðu eflaust mikil
áhrif á gang sögunnar en eins og
flestir vita spilaði margt þar inn í.
Aðeins kvenkyns moskítóflugur
stinga fólk, en þær þurfa prótein,
sem þær fá úr blóði, til að verpa
eggjum sínum. Ein skæðasta tegund
moskítóflugna – tegundirnar eru um
3.500 – er Aedes aegypti og getur
hún borið með sér gulusótt, sem
dregið hefur marga til dauða, sem og
zika-veiruna og fleiri skæða sjúk-
dóma.
Aedes aegypti hefur mikið dálæti
á mannkyninu. Hún sækir ein-
staklega mikið í blóð manna, sem er
ekki algengt meðal tegunda moskító-
flugna, og dreifir því sjúkdómum á
milli manna af einstökum hraða. Þá
verpir hún í vatnsílát manna, til
dæmis potta, könnur, tunnur og
fleira. Vegna þessa samlífs við mann-
fólkið segir sagnfræðingurinn John
R. McNeill Aedes aegypti í raun hús-
dýr. Skotarnir í Panama urðu ein-
mitt fyrir barðinu á þessari and-
styggilegu tegund.
Endalaus barátta
Síðan mannfólkið komst aðþví að
moskítóflugur bera með sér fjölda
skæðra sjúkdóma undir lok 19.
aldarinnar hefur mikil barátta verið
háð. Fyrst var tekist á við Aedes ae-
gypti með því að loka vatnsílátum og
setja örlítið af steinolíu í þau sem
ekki var lokað. Með þetta ráð að
vopni náði bandaríski herinn að taka
yfir Kúbu rétt fyrir aldamótin 1900
og Panama skömmu síðar.
Á næstu áratugum var skordýra-
eitur þróað og notað gegn moskító-
flugum. Þessi skordýraeitur voru oft
mönnum einnig til skaða; í öðrum til-
fellum mynduðu flugurnar ónæmi
fyrir þeim með tímanum. Þó að
mönnum hafi orðið mikið ágengt í
baráttunni gegn þessum hvimleiðu
skordýrum og mikið hafi verið lagt í
rannsóknir hefur ekki tekist að út-
rýma þeim, eins og mögulega ein-
hverjum þætti ákjósanlegt.
Baráttan stendur því enn en á
næstu árum gætu tækniframfarir
gert mönnum kleift að útrýma ein-
hverjum tegunda móskítóflugna.
Vekur það ýmsar siðfræðilegar
spurningar.
Ófétið hingað til lands?
Svo virðist sem Aedes aegypti sé að
færa sig upp á skaftið; átti stóran
þátt í útbreiðslu zika-veirunnar, sem
dregur fólk að vísu ekki til dauða, og
finnst nú á sífellt norðlægari slóðum,
sem rekja má til hlýnunar jarðar.
Einnig er um að kenna þeim árangri
sem náðist í að ráða niðurlögum af
sjúkdómum eins og gulusótt um mið-
bik 20. aldarinnar; fjármagni var
beint annað en í varnir gegn Aedes
aegypti.
Þá er spurning hvort moskító-
flugan muni berast hingað til lands
ef áhrif loftlagsbreytinga verði eins
dramatísk og margir telja. Nú á síð-
ustu árum hafa margir orðið fyrir
barðinu á lúsmýi, verið margbitnir
um líkamann. Slíkt er nýtt af nálinni
hér á landi og því spurning hvað ger-
ist ef veðurfar tekur enn frekari
breytingum.
Hættulegustu dýr jarðar
Moskítóflugur hafa
fylgt manninum í alda-
raðir. Að sögn höf-
undar brátt útkominnar
bókar hafa flugurnar
dregið tæplega helming
mannkyns til dauða og
mannkynssagan væri
óþekkjanleg án þeirra.
Böðvar Páll Ásgeirsson
bodvarpall@mbl.is
Aedes aegypti er ein
3.500 tegunda mosk-
ítóflugna og hefur dreg-
ið fjölda fólks til dauða.
Miklu púðri hefur verið varið í eitur gegn moskítóflugum. Hér eitrar
vallarstarfsmaður fyrir flugunum fyrir krikketleik í Srí Lanka.
Timothy C.
Winegard