Skessuhorn - 24.02.2016, Síða 26

MIÐVIKUDAGUR 24. FEBRÚAR 201626
Í blaðinu Fréttum frá 2. janúar
1916 er fréttadálkur merktur „Utan
af landi“ svohljóðandi; Akranesi í
gær: „Raflýsingu hafa Akranesbúar
verið að hugsa um að koma upp hjá
sér. Hefur Halldór Guðmundsson
rafmagnsfræðingur komið hing-
að uppeftir til að rannsaka, hvern-
ig heppilegast væri að koma þessu
fyrir. Höfðu menn hugsað sér að
taka afl til raflýsingar og rafhitun-
ar úr Berjadalsá, en Halldór komst
að þeirri niðurstöðu, að vatnsmagn
mundi eigi nægilegt í ánni til þess
hvorutveggja. Er enn óráðið hvort
notað verður afl árinnar eða mót-
orafl.“
Í þessum fréttadálki, sem birtist
fyrir 100 árum, er fleira að frétta
af Akranesi: „Mótorbátum er nú
verið að fjölga hér og eru nokkrir í
smíðum erlendis; eiga þeir að vera
um 30 smálestir hver.“ Einnig: „Ís-
hús stórt eru nú þeir kaupmennirn-
ir Loftur Loftsson og Þórður Ás-
mundsson að láta byggja. Var hér
eitt íshús áður, er Haraldur Böðv-
arsson átti, en það var orðið ónógt
þörfum kaupstaðarins.“ Mótor-
bátarnir sem um ræðir munu hafa
verið Ingólfur MB 67 og Kjart-
an Ólafsson MB 6, í eigu þeirra
Þórðar og Lofts. Einnig Valborg
MB-93 í eigu Halldórs Jónssonar í
Aðalbóli og fleiri, sem seldu hana
síðar Þórði Ásmundssyni og Brynj-
ólfi Nikulássyni á Háteigi. Skipið
hét eftir það Hrefna MB-93.
Rafveitumál á Akranesi
Það mun hafa verið á öðrum ára-
tug síðustu aldar að menn á Akra-
nesi, eins og svo víða annars stað-
ar á landinu, fóru að velta fyrir
sér möguleikanum á nýtingu raf-
magns til lýsingar. Forgöngumenn
þess, að hafist var handa, voru þeir
bræður Ólafur B. Björnsson rit-
stjóri og Bjarni Ólafsson skipstjóri.
Leituðu þeir fyrir sér um nægi-
lega stóra rafstöð til heimilisnota.
Höfðu þeir samband við fyrirtækið
Hiti & Ljós í Reykjavík, sem þá var
nýstofnsett. Var þetta einkafram-
tak þeirra bræðra, því að ekki hafði
áður verið rætt um raforkumál al-
mennt á Akranesi. Þeim bauðst þá
12 hestafla stöð sem til var óseld og
með slíkri stöð mátti framleiða ljós
fyrir mörg hús. En þegar málið var
rætt við heimamenn reyndust und-
irtektir svo litlar að ekki reyndist
grundvöllur fyrir framkvæmdum.
Þeir bræður gáfust þó ekki upp og
í ljós kom að sama fyrirtæki átti lít-
inn hreyfil er duga myndi fyrir tvö
til þrjú hús. Varð það úr að ráðist
skyldi í kaupin og undirbúnar raf-
lagnir á heimilum eigendanna. Var
stöðin sett niður í kjallara að inn-
gangi við Litlateig. Loftlína var síð-
an lögð yfir til Hoffmannshúss og
var það fyrsta rafmagnsloftlína sem
lögð var á Akranesi, um 80 metra
löng, og spenna stöðvar var 32 volt.
Ljósin frá þessari rafstöð voru svo
kveikt á jólum 1918 og þóttu mikil
viðbrigði frá olíulömpunum.
Svo sem vænta mátti vaknaði
fljótt áhugi manna fyrir rafljósum
í hús sín en kostnaður var mikill,
bæði að stofni og rekstri, og erf-
itt að leiða rafmagn um langan veg
með lágri spennu. Haustið 1919
lét Þórður Ásmundsson kaupmað-
ur setja upp stöð í verslunarhúsum
sínum og leiddi frá henni í fimm
næstu hús. Tveim árum síðar, árið
1921, var sett upp stöð að Hofteigi
sem fimm húseigendur voru í fé-
lagi um og þar á meðal samkomu-
húsið Báran. Síðasta smárafstöð-
in er sett var niður var hjá Staðar-
felli 1924.
Á Sandgerðisárunum komu
þeir Haraldur Böðvarsson, Loftur
Loftsson og Þórður Ásmundsson,
útgerðarmenn af Akranesi, sam-
eiginlega upp rafstöð í Sandgerði
(sennilega 1918). Þá hafði komið
frá útlöndum nýbakaður rafmagns-
fræðingur, Eiríkur Hjartarson úr
Svarfaðardal. Hann hafði farið
vestur um haf til Bandaríkjanna og
verið sjö ár við nám hjá hinu mikla
fyrirtæki hugvitsmannsins Hjart-
ar Thordarsonar í Chicago, og var
samið við Eirík að leggja raflagnir
og koma upp stöðinni.
Mórinn og Garðaflóinn
Á ýmsu gekk um rekstur þessara
smástöðva, bilanir tíðar og rekst-
ur dýr. Varð það þess valdandi að
áhugi vaknaði meðal bæjarbúa að
sameinast um eina stóra rafstöð
fyrir kauptúnið. Var af þessu til-
efni boðað til borgarafundar um
málið 19. júní 1926 í Báruhúsinu.
Til marks um ágreining fólks um
rafmagnið er vísan sem Árni Böðv-
arsson, síðar sparisjóðsstjóri, orti
um Þorstein Jónsson á Grund eftir
fund þennan, en Þorsteinn gegndi
trúnaðarstörfum við mómælingar í
Garðaflóanum:
Þar Þorsteinn kom á sínum svarta
frakka
sat um stund og ekki lengi beið.
Hann talaði af tungu og af hjarta
og talaði eitthvað svona á þessa leið:
„Ég ætla að láta allan Skagann vita
að ég er á móti rafmagnssuðu og hita.
Því ef almenningur hætti að hugsa um
móinn
þá yrði hann harla lítils virði
Garðaflóinn.“
En það er af fundinum að segja
að þar var samþykkt tillaga um
stofnun sameignarfélags um bygg-
ingu og rekstur rafstöðvar til al-
menningsþarfa á Akranesi.
Raforkan á Íslandi og
Jóhannes Reykdal
Hins vegar kom Rafmagnið fyrst til
Íslands árið 1904. Talið er að hug-
myndir um rafmagnsframleiðslu á
Íslandi hafi – eins og svo margt ann-
að – borist til landsins með Vest-
ur-Íslendingum, í þessu tilfelli Frí-
manni B. Arngrímssyni árið 1894.
Hann var rafmagnsfræðingur og
hafði unnið fyrir Thomas Edison.
Þegar hann kom til landsins skoð-
aði hann kosti þess að virkja fossa
Elliðaánna til þess að framleiða raf-
magn og lagði inn tillögur til bæjar-
stjórnar um þau mál. Í hugum bæj-
arbúa voru hins vegar önnur mál
brýnni, svo sem að bæta frárennsli
skólps og leggja vatnsleiðslur í hús.
Auk þess veðjuðu Reykvíkingar fyrst
í stað á gas í stað rafmagns sem eld-
neyti.
Það var svo Jóhannes Reykdal
trésmiður sem fyrstur manna inn-
leiddi rafmagn á Íslandi. Jóhannes
reisti trésmiðju við Lækinn í Hafn-
arfirði og virkjaði hann til að fram-
leiða rafmagn fyrir vélar trésmiðj-
unnar. Árið 1904 keypti Jóhann-
es svo rafal í Noregi og setti hann
upp ásamt Halldóri Guðmundssyni,
fyrsta íslenska raffræðingnum. Þann
12. desember sama ár tók svo virkj-
unin til starfa og rafmagnsljós voru
kveikt í 15 húsum í Hafnarfirði og
fjögur götuljós. Þar með hófst saga
rafmagnsins á Íslandi. Jóhannes
var einn merkasti athafnamaður og
framfarasinni síðustu aldar. Hann
átti eftir að bæta nýju vatnshjóli við
virkjunina og reisa síðan nýja raf-
stöð á Hörðuvöllum sem þá full-
nægði allri eftirspurn eftir rafmagni
í Hafnarfirði. Nýja rafstöðin þar tók
til starfa haustið 1906 og framleiddi
37 kW.
Samantekt Ásmundur Ólafsson
Verði ljós - Rafmagn í 100 ár
Berjadalsá er oftast vatnslítil. Myndin er sennilega tekin milli 1925-30 og sýnir
Sveinbjörn Oddsson flytja farþega í skemmtiferð yfir ána á gamla Ford.
Mynd: Óþekktur ljósm. Ljósmyndasafn Akraness.
Fyrsta rafmagnsloftlínan á Akranesi var lögð frá húsi Björns Hannessonar,
Litlateigi (til vinstri) og yfir til Hoffmannshúss (til hægri) árið 1918. Þessi mynd
er tekin síðar, sennilega milli 1930-40, en þá var verslunin Frón í Hoffmannshúsi.
Eftir það var Hótel Akranes rekið í húsinu. Hoffmannshúsið brann 15. apríl 1946.
Hvíta húsið fyrir miðri mynd er Halldórshús, sem brann 12. janúar 1963. Litliteigur
var hins vegar fluttur og er nú nr. 28 við Presthúsabraut. Húsin niður Bakkatúnið
eru geymsla og íbúðarhús tengd Hoffmannshúsi. Þá koma Böðvarshús og
verslunarhús Böðvars Þorvaldssonar, Deildartunga og Bakki. Fjærst sést í slippinn
á Grenjunum. Einnig sést Lambhúsasund og Vesturflösin, sem ber milli Litlateigs
og Halldórshúss. Garðveggurinn umhverfis lóðina við Haraldarhús sést til hægri,
hérna megin við Vesturgötuna. Aðaleinkenni Skagans, kartöflugarðar og fiskur á
rám, taka sitt pláss á myndfletinum.
Myndhöfundur: Magnús Ólafsson/ Ljósmyndasafn Akraness/ Haraldarhús.
Báruhúsið fékk rafmagn frá rafstöðinni á Hofteigi (Vesturgötu 23) árið 1921.
Borgarafundurinn um rafmagnsmálin fór fram í Bárunni 19. júní 1926. Þessi mynd
er hins vegar tekin af Peter J. Sörå 29. júní 1924. Í skrúðgöngunni hjá Bárunni
er m.a. fjöldi norskra ungmennafélaga sem voru í heimsókn á Akranesi. Sá sem
er fremstur og ber fánann er Oddur Sveinsson (1891-1966) á Akri – Oddur í Brú.
Báruhúsið brann þann 22. október 1951, en það var byggt á árunum 1905-6 og
var aðalsamkomuhús Akurnesinga í 45 ár. Það stóð neðan við Hótel Akraness/
Breið, handan götunnar við stóra hús HB Granda. Mynd:
Ljósmyndasafn Akraness.
Rafstöðin. Eins og kunnugt er var Bjarnalaug byggð í sjálfboðavinnu 1943-44 og
eins og sjá má máttu sjálfboðaliðar ekki vera að því að taka ofan hattana, svo
mikill var áhuginn við steypuvinnuna. Næsta hús er gamla rafstöðin, húsið með
flata þakinu er Skólabraut 31 (Guðrún og Bergþór á Ökrum), þá Sunnuhvoll (nr.
33 – Alma Eggertsdóttir og Jóhannes Arngrímsson). Næst er hús nr. 35, Vegamót
(Jófríður og Þórður Guðmundsson), þá Ársól. nr. 37 (Lovísa og Jón Þórðarson). Þá
sést í Staðarfell, Kirkjubraut 1 (Sigríður Ármannsdóttir og Elías Guðjónsson). Þjóð-
leifur Gunnlaugsson starfaði lengi sem rafstöðvarstjóri hjá Rafveitu Akraness. Hann
bjó ásamt fjölskyldu sinni skammt undan (Skólabraut 19). Hann gekk jafnan undir
nafninu „Leifi á Stöðinni“, en hann ólst upp hjá Birni á Litlateigi. Hann hefur því
líklega fylgst vel með rafmagnsáhuga bræðranna Ólafs og Bjarna, frænda sinna.
Myndhöfundur: Ólafur Árnason/ Ljósmyndasafn Akraness.
Nokkrir starfsmanna Rafveitu Akraness bera saman bækur sínar á sjöunda
áratug síðustu aldar. Frá vinstri: Hákon Björnsson verkstjóri, Óðinn Geirdal skrif-
stofustjóri, Þjóðleifur Gunnlaugsson (Leifi á Stöðinni), fyrrum rafstöðvarstjóri og
síðar innheimtumaður, Garðar Óskarsson, verkstjóri og síðar rafveitustjóri og
Þorkell Kristinsson eftirlitsmaður.
Mynd: Ólafur Árnason/ Ljósmyndasafn Akraness.