Skírnir - 01.10.2009, Blaðsíða 47

SKÍRNIR LÝÐRÆÐI, RÉTTLÆTI OG HAUSTIÐ 2008 301
arlega mikilvæg; (ii) efnahagslegur auður er ávísun á áhrif og völd
sem ná langt út fyrir mörk efnahagslífsins, m.a. inn á vettvang
stjórnmálanna24 og (iii) engin viðleitni er til að hafa stjórn á ójöfn-
uði í samfélaginu, hvort sem hann er efnahagslegur eða félagslegur.
Hvert og eitt þessara atriða ætti að vera nóg til að kapítalískt vel-
ferðarríki falli á réttlætisprófinu. Að sama skapi verður uppgjör við
þá hugmyndafræði og þann efnahagslega, félagslega og pólitíska
veruleika sem við blasti í hruninu haustið 2008 að bregðast við
þessum þremur atriðum.
Formleg réttindi eða viðeigandi gildi réttinda
Á íslandi hefur lengi viðgengist að réttindi séu tryggð með form-
legum hætti án þess að tryggt sé að þau réttindi hafi sanngjarnt
gildi. Jafnréttisbarátta kvenna er lýsandi dæmi um þetta. Þótt
konur hafi fyrir löngu hlotið öll sömu formlegu réttindi og karlar
— og þótt jafnréttislög banni hverskyns mismunun — viðgengst
samt enn víðtæk mismunun í samfélaginu (sem birtist m.a. í launa-
mun kynjanna) og ýmislegt sem gæti miðað að því að draga úr
þessari mismunun hefur ekki komist til framkvæmda.
Annarskonar dæmi um skort á því að réttindi hafi viðeigandi
gildi birtist í vaxandi vantrú á lýðræðið. Þessi vantrú bendir m.a.
til að fólk líti svo á að kosningaréttur hafi tapað gildi sínu, þ.e. að
kosningarétturinn hefur ekki það gildi sem hann ætti að hafa og
gerir hann að sannarlega mikilvægum rétti. Vandinn hér er ekki sá
að það skulu vera misjafnlega mörg atkvæði á bak við hvern þing-
mann eftir því úr hvaða kjördæmi hann kemur, eða að kjördæma-
skipan sé gölluð, eða að þröskuldur fyrir nýja flokka til að koma
að manni sé of hár, o.s.frv. Vandinn er af öðru tagi og a.m.k. tví-
þættur. Annars vegar sú hnignun Alþingis sem ég lýsti að framan
og hins vegar það flokksræði sem stýrir því að verulegu leyti hverjir
eiga þess kost að hafa áhrif á Alþingi — og þar með að taka þátt í
endurreisn þess.
24 í Spheres of Justice færir Michael Walzer sannfærandi rök fyrir því að eitt af
grundvallaratriðum réttlætisins sé að völd og áhrif á einu sviði þjóðfélagsins séu
ekki ávísun á auð og völd á öðrum sviðum.