Morgunblaðið - Sunnudagur - 17.11.2019, Blaðsíða 16

16 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 17.11. 2019
T
íminn flýgur segjum við. Þeir sem
horfa til þess að verða 50 ára stúd-
entar taka undir það. En hann flaug
ekki endilega alltaf í aðdraganda þess
prófs sem húfan fylgdi. Tann-
læknastólar þess tíma voru til dæmis
ekki tákn fyrir fljúgandi tíma. Sá tími leið hægt og
bítandi.
Miklu betra en vonir stóðu til
Þeir sem útskrifuðust með mismiklum sóma en voru
þó jafnglaðbeittir og hinir sem roguðust með verð-
launabækur út úr hátíðarsalnum voru með lungun
þanin af vonum og vorsins. En hefði einhver spurt þá
hvort þeir teldu að sovétkommúnisminn yrði á bak og
burt 20 árum síðar hefði enginn gerst sekur um slíka
glópa bjartsýni og reyndar hefðu sumir, jafnvel
furðumargir í hópnum, flokkað það undir svartsýni að
spá þeim ósköpum.
Það var ekki vísbending um að piltar og stúlkur
sem pottlokið puntaði þennan dag væru svo snauð af
spásagnaranda að þau sæju ekki dauft vonarljós um
þetta úti við sjóndeildarhringinn.
Fróðustu menn um alþjóðastjórnmál með dokt-
orsgráður í bak og fyrir voru allir sem einn teknir í
sínu fræðilega rúmi, og vissu svo ekki hvort þeir
mættu trúa sínum eyrum og augum þegar hið ómögu-
lega gerðist fyrir framan nefið á þeim. Sjálfsagt hafa
þeir eins og hagfræðingar með hattinn þóst hafa séð
eitthvað fyrir og hafa muldrað það í eigin barm.
Útrunninn frá upphafi
Nú er prentað á flest matvæli hvenær brúkunartím-
inn er útrunninn. En þessi kássa sósíalismans var
óbrúkleg frá upphafi og það var skrifað á hann allt
um kring, en að vísu með ósýnilegu letri. En honum
sjálfum var haldið illa þefjandi í hillunum þar sem
fátt ætilegt sást, þótt hans nýtingartími rynni í raun
og veru aldrei upp.
Þeir eru til sem halda því fram að kommúnisminn
sé eðlisgóður en hann hafi verið óheppinn með um-
sjónarmenn og leiðbeinendur. Þetta segja jafnvel
menn sem voru staðnir að því að lofsyngja hina sömu
handhafa sannleikans og valdsins og það þótt fyrir
löngu væri komið í ljós hverjir væru þar á ferð og
uppskriftin öll sem þeir fóru eftir snerist um að búa
til óþverra.
Einn grimmasti valdamaður veraldar var kvaddur í
troðfullu Austurbæjarbíói af útgrátnum Íslendingum
og þar töluðu menn eða létu sér nægja að gráta með,
sem iðulega fengu þann dóm að vera stórgáfaðir
menningarmenn og eftirmælin um illviljann einstaka
sem látin voru falla eru þeirra vegna sjaldan rifjuð
upp.
Jafnvel þjóðarinnar „langbestu menn“ létu sig hafa
það að lofsyngja gegn betri vitund hungursneyðina
ógurlegu í Úkraínu. Þeir vitnuðu um að þar sem logið
væri upp á menn hungursneyð hefðu borð svignað
svo að við lá að þau brotnuðu svo hlaðin væru þau
veisluföngum oft á dag fyrir alþýðuna. Því væru það
mikil ósköp þegar skrökvað væri upp að þar, mitt í
vellystingunum, hefði fólk fallið í þúsundatali, gott ef
ekki í milljónatali sem lifandi beinagrindur ofan í
frjósömustu gróðurmold veraldar!
Þetta var löngu áður en sorgin heltók menn út af
þeirri ómynd tilverunnar að barnavinurinn mesti,
Jósef Stalín, hefði ekki fengið að verða eilífur engill
svífandi yfir alþýðu þjóðanna í krafti góðverka sinna
og leiðsagnar, sem þeir í Austurbæjarbíói töldu þó
einboðið að hann myndi verða alla tíð í huga og ást
rétthugsandi manna, ekki bara á Íslandi heldur hvar
sem hjarta bærðist í heiðarlegu fólki.
Ekkert þungunarrof á steinbörnum
Það var enginn hér á landi látinn sitja uppi með þátt-
töku sína í þessum ógeðfellda blekkingarleik og þótt
sumir reyndu vissulega að þurrka dálítið af, þá hafa
hvorki þeir né hinir auðvitað gert hreint fyrir dyrum
sinnar eigin lífssögu sem reyndist dýrkeypt lífslygi.
En þótt sú umgengni við sögu, nýliðna sem eldri, sé
vel þekkt, þá var ekki hægt annað en að hnjóta um
það hvernig sumir reyndu að útskýra og réttlæta
hvers vegna „múrinn hrundi“ og Sovétríkin í
kjölfarið.
Þau fóru ekki með braki og brestum heldur lypp-
uðust þau niður í saman súrraðan blóðvöllinn, þegar
slagurinn á milli frelsisins og fangelsunar hugarfars-
ins tapaðist, svo allir máttu sjá.
Í umræðu hér á landi í tilefni svo sögulegra tíma-
móta gáfu sumir sér þá kenningu með nokkrum
þrótti að það hefðu ekki síst verið „mótmælahreyf-
ingar“ gegn kjarnorkuvopnum sem ráðið hefðu úr-
slitum um þessa niðurstöðu! Og þá ekki síst að slík
mótmæli hefðu verið leyfð austan múrs, sem þar með
höfðu gefið tóninn um að nú gæti almenningur
mótmælt!
Mótmælahreyfingar af þessu tagi voru vissulega
þekktar víða frá og helstu forsprakkar komu sjaldn-
ast ókunnuglega fyrir sjónir. Það er ekki lengur um
það deilt að þær voru fjármagnaðar að drjúgum hluta
til úr hirslum í Moskvu.
Mótmælin austan múrs sem nefnd hafa verið voru
skipulögð af yfirvöldum þar og beindust eingöngu
gegn vestrænum lýðræðisríkjum. Þar væru kjarn-
orkuvopnin sem þyrfti að fjarlægja. Þær voru því
sams konar „mótmælagöngur“ og fóru fram reglu-
bundið í gamla sovétinu, móðurstöðinni og lepp-
ríkjum hennar, hvort sem var í maí eða nóvember.
Hlutur Gorbatsjovs
Ýmsir vildu helst þakka það einum manni hvernig
fór. Gorbatsjov, leiðtoga Sovétríkjanna. Og hann er
vissulega stórmerkilegur maður og þegar fall múrs-
ins nálgaðist þá skipti það miklu að svo skyldi hittast
á að hann stóð í brúnni og raunsæismaður um margt
en ekki kommúnisti af skóla Stalíns.
Gorbatsjov varð 8. og síðasti leiðtogi Sovétríkjanna.
Allir fyrirrennarar hans nema Nikita Krústsjov dóu í
embætti. Krústsjov var bylt af félögum sínum í
Æðstaráðinu og bjó í útlegð í eigin landi en þó við
bærilegri aðstæður en flestir landa hans þó að nafn
hans væri afmáð úr 30 binda alfræðiriti Sovétríkj-
anna.
Um margt var þrengt að Gorbatsjov í heimalandinu
eftir fall hans, en utan þess naut hann vinsælda sem
„maðurinn sem bjargaði heimsfriðnum“.
Í Bandaríkjunum og svo síðar víðar varð hann eftir-
sóttur fyrirlesari og var á meðal þeirra allra hæst-
launuðu. Hann hefði getað orðið stórauðugur af því
og sölu bóka sinna en notaði lungann af fénu sem inn
kom til félagslegra verkefna á vegum stofnunar
þeirra Raisu konu hans.
Nýi maðurinn
Gorbatsjov var yngri og önnur manngerð en síðustu
forverar hans. Bresnjev sat næstlengst sovétleiðtoga
í embætti eða í 18 ár. Hann lést í nóvember 1982 en
hafði þá verið áberandi hrumur í nokkur ár. Reagan
hafði verið forseti í tæp tvö ár þegar Bresnjev kvaddi.
Næstur kom Andropov, fyrrverandi yfirmaður KGB
og hann lést eftir aðeins eitt ár og þrjá mánuði sem
leiðtogi. Þá kom Tsjernenkó og hann dó eftir eitt ár
og einn mánuð. „They keep dying on me,“ sagði
Bandaríkjaforseti þegar honum var sagt andlát
Tsjernenkó.
Og þá loks fengu Sovétríkin ungan og frískan leið-
toga, rétt rúmlega fimmtugan. „Nú getur hafist öfl-
ugt tímabil fyrir Sovétríkin, því að þessi leiðtogi gæti
setið við völd í 25 til 30 ár,“ var sagt í fréttum.
En leiðtoginn ungi sat aðeins í 6 ár og seinasta árið
var hann í rauninni forseti yfir engu. Hann sagði af
sér og gantaðist með það að hann hefði eiginlega
sjálfur sagt sér upp sem forseta hins nýja sam-
bandsríkis, sem varð til eftir að Yeltsin lagði niður
Sovétríkin og kommúnistaflokkinn í einni og sömu
sveiflunni.
Gorbatsjov ætlaði sér vissulega að verða maður
breytinganna þegar hann varð leiðtogi Sovétríkjanna
og hann áttaði sig á að ríkið stóð á brauðfótum. Þá
varð sífellt erfiðara að fela það fyrir almennum íbúum
Sovétríkjanna að lífskjör á Vesturlöndum voru önnur
og miklu betri en í sæluríkinu sjálfu.
Hægara sagt en gert
Orðin perestrjoka (enduskipulagning) og glasnost
(opnun) voru lykilorð hans og á hvers manns vörum í
Sovétríkjunum og umheiminum frá og með valdatöku
hans.
Valdatíminn á undan Gorbatsjov, hrörlegur og
haltrandi Bresnjev á lokametrum, og stuttur valda-
tími tveggja hinna næstu, sem báðir tveir þjáðust af
elli og veikindum á stuttum valdatíma sínum á toppn-
um, hlaut að leiða af sér mikla óvissu og stöðnun.
Næst kom andstæðan, hinn ákafi maður nýrra
Múrinn sem fór langleiðina
’Jafnvel þjóðarinnar „langbestu menn“létu sig hafa það að lofsyngja gegn betrivitund hungursneyðina ógurlegu í Úkraínu.Þeir vitnuðu um að þar sem logið væri upp á
menn hungursneyð hefðu borð svignað svo að
við lá að þau brotnuðu svo hlaðin voru þau
veisluföngum oft á dag fyrir alþýðuna.
Reykjavíkurbréf15.11.19