Hugur og hönd - 2018, Blaðsíða 23

2018 HUGUR OG HÖND 4544 HUGUR OG HÖND 2018
var orðinn nógu þungur var snúð-
urinn tekinn af og haldið áfram
að spinna þar til teinninn var
orðinn fullur og garnið var hespað
af. Snúðarnir voru margir gerðir
úr brotum úr klébergsgrýtum
(pottum) en til voru líka snúðar úr
blýi eða beini. Þessir elstu snúðar
eru u.þ.b. 3 cm í þvermál og talsvert
minni en seinni alda snúðar á hala-
snældum. Til að mynda var snúður
bláklæddu konunnar frá Ketils-
stöðum 4 cm í þvermál og 2 cm á
hæð. Snældusnúðar úr kumlum á
Austarahóli, Hrísum, Daðastöðum,
Ketilsstöðum, á Hofsstöðum, Hrís-
brú, Gásum og fleiri stöðum eru
allir frá 2 til 4 cm í þvermál.
Samanburður á snældusnúð–
um frá fyrstu öldum eftir landnám
og seinni tíma snúðum sýnir að
síðari tíma snældusnúðar eru
stærri og oftast nær úr tré, þeir
hafa hnokka efst, og hali, snúður
og hnokki mynda eina heild.
Handteinar hinsvegar eru
oddmjóir í báða enda, með smá
útbungun nær neðri endanum
og er snúðurinn settur þar á. Það
er enginn hnokki eða hak. Mörg
málverk frá miðöldum sýna skýrt
hvernig spunakonan heldur
snældunni milli fingra. Flestum
finnst eðlilegt að snúa teininum
réttsælis en auðvitað var lika
spunnið rangsælis eða s-snúið
band.
Fornleifarannsóknir sýna að
útlit snúða breytist ekkert í nokkur
hundruð ár eftir landnám eða að
minnsta kosti til 14. aldar. Á næstu
öldum varð breyting á því og farið
að nota halasnældur eins og við
þekkjum og notum í dag. Dæmi um
það er halasnældan sem er gjarnan
eignuð Önnu frá Stóru-Borg sem
dó um 1570. Halasnældan hefur
varðveist í heilu lagi og er snúð-
urinn 6,2 cm í þvermál og 2,7 cm á
hæð. Halinn er um 28 cm langur og
með hnokkinn enn á sínum stað.
Snúðurinn er skreyttur með flúri
og höfðaletri sem má lesa úr „Anna
á mig“. Spurningunni um tímasetn-
ingu og ástæður fyrir breyttum
spunaaðferðum verður ekki svarað
ítarlega í þessari grein, en megin-
skýring eru breytingar á atvinnu-
háttum og viðskiptum á Íslandi á
13. og 14. öld þegar nýir markaðir
og eftirspurn eftir nýjum vörum
kallaði fram nýja framleiðsluhætti.
Fornleifafundir, myndir og
textar eru vitnisburður um spuna-
tækni sem tíðkaðist með land-
námsmönnum og í nokkrar aldir
þar á eftir. Kalla ég spunatækið
handtein sem snýst milli fingra
hægri handar. Vinstri höndin
dregur hæfilega mikla ull niður af
rokknum, stundum kallaður ullar-
teinn, en þar eru ullarkemburnar
geymdar. Snúður er settur laus-
lega á en tekinn af þegar teinninn
fyllist og verður þyngri. Þessi
aðferð er talsvert frábrugðin
halasnælduspuna sem tók við á
15. öld eða fyrr, en orsök þessara
breytinga er efni í aðra rannsókn.
Það er von mín að tengja þessa
fornu spunaaðferð við nútímann
og vekja áhuga manna úr öllum
áttum á henni.
Heimildir:
Fóstbræðra saga: www.snerpa.is/net/
isl/fostb.htm
Eyrbyggja saga: www.snerpa.is/net/
isl/eyrbygg.htm
Tilefni þessara hugleiðinga um jurtalitunarhefð
Íslendinga og gula litinn er stutt klausa í ferðasögu
Mackenzie sem gefin var út í Edinborg árið 1811.
Bókin heitir: Travels in the island of Iceland
during the summer of the year 1810 og er virki-
lega skemmtileg aflestrar. Höfundurinn lýsir nefni-
lega ekki síður fólkinu sem hann hittir, húsakynnum
þeirra, innbúi og fatnaði en landslagi og náttúru. Í
upphafi ferðarinnar má finna lýsingu á heimsókn
Mackenzie og félaga hans til Ólafs Stephensen í Viðey.
Í frásögninni segir hann frá fallegri stúlku sem ber
fram mat og er klædd íslenskum búningi. Hann tekur
fram að hann sjálfur hafi útvegað sér búning og lýsir í
kaflanum afar nákvæmlega íslenska faldbúningnum
og öðrum klæðnaði fólks. Í bókinni er einnig að finna
nokkuð vel þekkta mynd af algengum klæðnaði fólks
á þessum tíma. Það er óhætt að mæla með því að fólk
sem hefur áhuga á Íslenska búningnum kíki í þessa
bók. En það sem vakti þó mesta athygli við lestur
ferðasögunnar var lýsing Mackenzie á vaðmáli og
jurtalitun. Hann talar um að svart og blátt séu algeng-
ustu litirnir og segir síðan í lauslegri þýðingu: Margir
gulir litir eru notaðir og ekki ósjaldan í sokkaplögg
(“Different shades of yellow are used, and not
unfrequently for stockings”). Litunarferlið sé ekki
flókið, sortulyng, jafni og fjallagrös og nokkrar fleiri
jurtir séu notaðar, en allar lita þær gult af einhverju
tagi. Hann heldur síðan áfram og lýsir stuttlega
hvernig klæði var litað svart og að indigo sé notað til
að lita blátt, áður en hann snýr sér að öðru.
Það hefur lengi vakið nokkra furðu þeirrar sem
þessar línur ritar að gulur litur skuli nánast ekki
sjást í íslenskum þjóðbúningum því auðveldast af
öllu er að lita gult. Það er nánast sama hvaða jurtir
eru settar í pott, flestar skila þær einhverju blæbrigði
af gulu á meðan það þarf dýrt innflutt efni til að lita
rautt, blátt og grænt. Það er því rökrétt að álykta,
þegar rætt er um íslenska jurtalitunarhefð, að gult
hafi oftast nær verið liturinn sem úr pottinum kom.
Þá vaknar óhjákvæmilega spurningin: Hvað var það
sem var litað gult þegar ekkert sést af gulum lit í
búningunum?
Því er þess vegna varpað hér fram, hvort gulur
litur hafi ekki almennt verið notaður í nærklæðnað
og sokka og spurning hvort ekki sé tímabært að
taka upp þann sið að klæðast gulum sokkum við
þjóðbúningana.
Af gulum sokkaplöggum
og jurtalit á 19. öld
H ö f u n d u r : Brynhildur Bergþórsdótt ir - L j ó m y n d : Guðmundur Ingólfsson