Bændablaðið - 06.09.2018, Side 36

Bændablaðið | Fimmtudagur 6. september 201836
Rauðrófur eru náskyldar syk ur-
rófum en minni að vexti. Rauð-
rófna er neytt sem rótargrænmetis
en sykurrófur eru aðallega
ræktaðar til að að framleiða
sykur. Um er að ræða ólík yrki
sömu tegundar.
Áætluð heimsframleiðsla á
sykurófum árið 2016 var 277.23
milljón tonn. Rússar eru stærstu
framleiðendur sykurrófna í
heiminum og framleiddu árið 2016
tæp 51,7 milljón tonn. Frakkar voru
í öðru sæti með 33,8 milljón tonn
og Bandaríki Norður-Ameríku
í því þriðja með 33,5 milljón
tonn. Framleiðsla á sykurrófum í
Þýskalandi 2016 var 25,5 milljón
tonn og í Tyrklandi tæp 19,5 milljón
tonn. Í kjölfarið koma Úkraína,
Pólland, Egyptaland, Kína og
Bretlandseyjar með framleiðslu frá
14 niður í 5,7 milljón tonn.
Mest fór heimsframleiðslan á
sykurrófum í rúm 309 milljón tonn
árið 1990.
Eitthvað er ræktað af rauðrófum
hér á landi, bæði í heimaræktun og
til framleiðslu, en tölur um magn
liggja ekki fyrir.
Samkvæmt upplýsingum á vef
Hagstofu Íslands voru flutt inn 228
tonn og 94 kílóum betur af ferskum
rauðrófum til Íslands árið 2017.
Langmestur var innflutningurinn frá
Hollandi, rúm 191,5 tonn. Því næst
frá Frakklandi, 15,6 tonn. Auk þess
sem talsvert er flutt inn af pækluðum
og niðursoðnum rauðrófum.
Sama ár var flutt inn tæp 1287
tonn af sykurrófum þar af rúm
1286 tonn frá Danmörku. Auk
þess sem flutt voru tæp 2,9 tonn af
hráum rófusykri og rúm 4,9 tonn af
sykurrófufræjum.
Ættkvíslin Beta
Ættkvíslin Beta er af ætt Skrauthala.
Innan ættkvíslarinnar er að finna
plöntur sem eru ein-, tví- eða
fjölærar og oft með gilda stólparót.
Ein þessara plantna er villt
strandbeðja eða strandrófa, Beta
vulgaris ssp. maritima, sem fjöldi
yrkja eru kominn af. Má þar nefna
beðju eða blaðrófu B. vulgaris ssp.
vulgaris var. cicla, rauðrófu Beta
vulgaris ssp. rapacea var. conditiva,
og sykurrófu, B. vulgaris ssp.
vulgaris var. altissima.
Rauðrófur
Rauðrófur eru tvíært rótargrænmeti.
Á fyrra vaxtarári myndast rótar-
ávöxtur en seinna árið myndar
plantan fræ. Blöðin 5 til 40
sentímetra löng á löngum stilk.
Mjólensulaga, heilrennd eða
lítillega skörðuð, dökkgræn með
áberandi blaðæðum.
Á öðru ári vex upp af hnöttóttri
eða gulrótarlagaðri forðarótinni
eins til tveggja metra hár og
beinn blómstöngull sem greinist
í toppinn. Blómin lítil, tvíkynja,
með fimm grænum eða rauðleitum
krónublöðum í röð á efstu greinum
blómstöngulsins. Vindfrjóvgandi.
Fræin rauðbrúnglansandi og
óregluleg að lögun, tveir til þrír
millimetrar að stærð.
Rauðrófur eru ræktunarafbrigði
strandbeðju/-rófu sem vex villt
meðfram ströndum í Norður-Evrópu
og Miðjarðarhafsins. og var notuð til
lækninga og rauðrófur eins og við
þekkjum þær í dag eru einar af fáum
nytjaplöntum sem eiga uppruna í
Norður-Evrópu. Rauðrófur finnast
ekki villtar.
Fjöldi afbrigða, yrkja og landsorta
eru til af rauðrófum og þrátt fyrir
nafnið eru til rauðar, hvítar, gular
og tvílitar rauðrófur. Yrkið 'Albino'
er hvítt, 'Bull's Blood' er rautt en
'Chioggia' í dönsku fánalitunum,
rautt og hvítt, og 'Touchstone Gold'
er gult.
Gömul nytjajurt
Talið er að forveri rauðrófunnar hafi
verið nýttur til átu í Evrópu í allt að
6000 ár. Leifar af rauðrófum hafa
fundist í Sakkara-pýramídunum
í Egyptalandi sem byggðir voru
rúmum 2600 árum fyrir upphaf
okkar tímatals. Grikkir og
Rómverjar ræktuðu þær í pottum
sem blaðkál en talið er að plantan
hafi borist til landanna við botn
Miðjarðarhafs með Persum þegar
veldi þeirra stóð sem hæst.
Gríski náttúrufræðingurinn
Theophrastus, sem stundum er
kallaði faðir grasafræðinnar, líkir
rauðrófum við radísur í riti sínu
Historia Plantarum sem hann
skrifaði í kringum 300 fyrir Krist.
Elsta ræktunarafbrigði rauðrófu
sem þekkist og líkist rauðrófum
nútímans kallast rómversk rófa,
B. romana, og er fjallað um hana
í bók frá 1587 og kallast Historia
Generalis Plantarum. Afbrigðið
kemur frá Rómverjum en þeir
borðuðu blöðin en nýttu rótina til
lækninga.
Talið er að afbrigðið hafi borist
til Þýskalands árið 1558 og þaðan
til annarra landa í Evrópu. Það er
ekki fyrr en plantan berst til Mið-
Evrópu að farið er að nýta rótina
til matar og varð hún á skömmum
tíma mikilvæg fæða í Mið- og
Austur-Evrópu og Skandinavíu.
Rauðrófur sem rótargrænmeti eru
því tiltölulega nýjar á matseðlinum.
Viðvarandi fæðuskortur í Evrópu
í og eftir heimsstyrjöldina fyrri varð
til þess að fólk lagði sér til munns
það sem að kjafti kom. Fjöldi
fólks hélt sér og sínum lifandi á
fóðurrófum en langvarandi neysla
þeirra leiddi til einkenna sem
kölluðust mangelwurzel-sýking,
eða fóðurrófusýking.
Rauðrófuyrkjum er yfirleitt skipt
í blaðrófur, fóðurrófur, mat- eða
garðrófur og sykurrófur sem eru
algengastar og mest ræktaðar.
Sykurrófur
Rauðrófur hafa hátt sykurmagn,
um níu grömm í hverjum
hundrað grömmum. Sykurrófur
eru ræktunarafbrigði rauðrófu.
Sykurrófur eru líkar rauðrófum í
útliti nema hvað forðarótin er ljós og
stærri en forðarót rauðrófna, 1,5 til
2,5 kíló, og með hærri sykurprósentu.
Árið 1747 einangraði þýski
efnafræðingurinn Andreas
Marggraf sykur úr rauðrófum og
ræktun á rauðrófum í Evrópu til
sykurframleiðslu hefst í Þýskalandi í
lok 17. aldar. Frá Þýskalandi breiðist
ræktun þeirra út um Evrópu. Fyrsta
sykurrófuverksmiðjan var stofnsett
í Slesíu árið 1802 af Franz Karl
Achard, nemanda Marggraf, og
fjármögnuð af Frederick William
III Prússakonungi.
Napoleon Bonaparte setti
innflutningsbann á sykur frá
Englandi árið 1806 vegna stríðsins
HELSTU NYTJAJURTIR HEIMSINS
Vilmundur Hansen
vilmundur@bondi.is
Rauðrófur eru tvíært rótargrænmeti. Fyrra árið myndast rótarávöxtur en seinna árið blómstrar plantan og myndar fræ.
Rauðrófur í öllum regnbogans litum.
Rauðrófur þurfa góðan stað í garðinum.