Bændablaðið - 09.01.2020, Qupperneq 16

Bændablaðið | Fimmtudagur 9. janúar 202016
Fjöldi rækjutegunda lifir á
Íslandsmiðum. Hér má nefna
tegundir eins og gaddþvara,
órækju, ísrækju og sabinsrækju.
Þær finnast ekki í miklu magni og
reyndar eru þær ekki allar fýsi-
legar til átu.
Um fjögur þúsund rækjutegund­
ir hafa verið greindar í heiminum.
Flestar rækjurnar eru í sjó en þær
halda sig einnig í fersku vatni.
Rækjur eru yfirleitt botnlægar
tegundir og þær hafa veiðst allt
niður á sex þúsund metra dýpi.
Sumar þeirra kunna einnig vel við
sig á grynnra vatni. Fáar af þessum
tegundum eru nýttar til manneldis
eða um þrjú hundruð. Árið 2016 var
heimsaflinn í rækju um 3,5 milljónir
tonna.
Rækjur eru misstórar, frá
nokkrum millimetrum upp í nokkra
tugi sentimetra.
Rækjur gegna stóru hlutverki í
fæðukeðjunni en þær eru mikilvæg
fæða margra sjávartegunda.
Veiðast flestar í
rannsóknaleiðöngrum
Á síðasta ári gaf Hafrannsóknastofnun
út samantekt um rækjutegundir sem
fundist hafa á Íslandsmiðum og verið
greindar til tegundar í gagnagrunni
Hafró. Höfundar eru Ingibjörg G.
Jónsdóttir, rækjusérfræðingur Hafró,
og Agnes Eydal líffræðingur.
Í gagnagrunni Hafrannsókna­
stofnunar eru skráðar 25 rækju­
tegundir sem fundist hafa við Ísland.
Ingibjörg sagði, er rætt var nánar
við hana, að væntanlega væru fleiri
tegundir á Íslandsmiðum þótt þær
hefðu ekki komið fram eða verið
greindar ennþá. Þær rækjur sem
hafa verið skráðar hafa fengist í
rannsóknaleiðöngrum Hafró. Þá
hafa sjómenn sent Hafró framandi
rækjutegundir sem þeir hafa rekist
á. Listi yfir rækjur á Íslandsmiðum
er birtur með þessari grein og eins
og sjá má þar eru mörg nafnanna
skemmtileg.
Stóri kampalampi ekki stærstur
Rækjurnar hér við land eru mjög
misjafnar að stærð, allt frá 2–3
sentímetrum í heildarlengd og upp
í ríflega 30 sentímetra. Aðeins ein
rækjutegund, stóri kampalampi, er
nýtt á Íslandsmiðum sem kunnugt
er. Þótt tegundina megi finna allt í
kringum landið þá eru helstu veiði­
svæðin norður af landinu og inni
á fjörðum vestan‐ og norðanlands.
Stóri kampalampi er ekki stærsta
rækjutegundin við Ísland eins og
halda mætti í fljótu bragði. Hann
getur orðið um 10 sentímetrar að
heildarlengd og stærsta rækjan
veiðist á Dohrnbanka milli Íslands
og Grænlands. Nokkrar tegundir eru
stærri en stóri kampalampi, til dæmis
órækja og skarlatsrækja. Órækjan
getur náð allt að 20 sentímetrum
í heildarlengd og skarlatsrækjan
yfir 30 sentímetrum. Órækjan er
sviflæg rækjutegund og finnst víða
um heim. Við Ísland hefur hún
greinst í mögum á þorski, djúpkarfa
og háfategundum. Hún er rauðleit
og glær. Glerrækja er samheiti yfir
órækju og aðra tegund sem nefnist
tannarækja.
Ísrækjan áhugaverð
Ingibjörg var spurð hvort henni þætti
ein rækjutegund hér við land vera
áhugaverðari en önnur. Hún sagði
að ísrækjan væri einmitt tegund sem
gaman væri að fylgjast með. Hún
sést mikið í magasýnum, sérstaklega
í þeim fiskum sem veiðast sem
meðafli við stofnmælingu á rækju
á sumrin. Þetta er lítil rækja og
verður varla mikið stærri en 6
sentímetrar. Hún er áberandi
rauðleit og mjúk viðkomu. Hún er
víða í Norður­Atlantshafi og einnig
norðarlega í Kyrrahafi. Ísrækja er
djúpsjávartegund og heldur sig hér
við land mikið á um 800 metra dýpi.
Ísrækjan er mjög fiturík. Um 44% af
þurrvigt hennar er fita þannig að hún
er ákaflega góð næring fyrir ýmsar
fisktegundir.
Má nýta fleiri tegundir?
Ingibjörg var spurð hvort unnt væri
að nýta fleiri rækjutegundir hér við
land en stóra kampalampa. „Það
bendir fátt til þess. Við fáum allar
þessar rækjur í mjög litlum mæli
nema ísrækjuna. Hún er hins vegar
svo fiturík að ég held að hún henti
alls ekki til manneldis. Hugsanlega
mætti veiða hana til að nýta í dýra­
fóður. Hins vegar er ekki vitað
hvað stofninn er stór. Ísrækjan
getur þó verið í mjög miklu magni
einkum í Norðurkantinum norður af
Vestfjörðum og Húnaflóa. Á vissum
tímum geta fiskarnir þar verið stút­
fullir af ísrækju eingöngu. Segja
má að það sé veisla hjá þeim því
þeir troða sig út líkt og þegar þeir
komast í loðnu,“ sagði Ingibjörg.
Hún bætti því við að yfirleitt væru
aðrar rækjutegundir ekki stór hluti
af fæðuvali fiski.
Litli kampalampi
veiddur við Kanada
Fram kom hjá Ingibjörgu að hér
við land væru tvær rækjutegundir
sem veiddar væru til manneldis
annars staðar. Um er að ræða
litla kampalampa og sandrækju.
Litli kampalampi er líkur stóra
Kjartan Stefánsson
kjartanst@simnet.is
Í þessum fyrsta stekk ársins
langar mig að lyfta andanum í
skammdeginu og fagna því að
sólin sé farin að hækka á lofti
með því að fjalla um rósir.
Rósir eru með elstu ræktun-
arplöntum í heimi og vinsældir
þeirra aukast sífellt.
Ný ræktunarafbrigði bætast
í hópinn á hverju ári og fjöldi
gamalla afbrigða er eftirsóknar­
verður. Tæplega 200 tegundir
tilheyra ættkvíslinni Rosa en
undirtegundir, blendingar og yrki
skipta þúsundum.
Ekkert blóm á sér lengri
eða skrautlegri sögu og rósin.
Samkvæmt rituðum heimildum
hófst rósaræktin í Kína og þar
í landi eru til 5.000 ára gamlar
rósaskrár. Rómverjar höfðu mikið
dálæti á rósum og ræktun þeirra
breiddist hratt út á yfirráðasvæði
þeirra. Rómaraðallinn notaði rósir
til skrauts við hátíðleg tækifæri,
til lækninga og sem ilmgjafa og
í Róm var stór rósagarður.
Á 17. öld nutu rósir mik­
illa vinsælda og rósavatn þótti
allra meina bót. Vinsældir rós­
anna voru svo miklar að þær
voru notaðar sem gjaldmiðill.
Jósefína, eiginkona Napóleons,
safnaði rósum og átti stóran garð
skammt frá París. Franski mynd­
listarmaðurinn Pierre­Joseph
Redoute notaði rósir úr garði
Jósefínu sem fyrirmyndir í bók
sína, „Les Roses“, sem er talin ein
best myndskreytta garðyrkjubók
allra tíma.
Rósarækt í Evrópu breytist
mikið í lok 19. aldar þegar rósir
fóru að berast frá Kína. Flestar
ræktaðar rósir nú til dags eiga
uppruna sinn í samruna tegunda
frá þessum tveimur heimsálf­
um. Kínversku rósirnar höfðu
það fram yfir þær evrópsku að
blómstra oft yfir sumarið og
voru þær því kærkomin viðbót
við gömlu evrópsku rósirnar.
Evrópskir garðyrkjumenn komust
fljótt upp á lagið með að æxla
saman blómviljugum kínverskum
rósum og harðgerðum rósum frá
Evrópu sem stóðu hinum eldri
miklu framar hvað varðar blóma­
stærð og blómgunartíma.
Rósir dafna best í skjóli og á
sólríkum stað. Jarðvegurinn þarf
að vera djúpur, næringarríkur,
vel framræstur og jafnvel þurr.
Heppilegt sýrustig fyrir rósir er á
bilinu 5,5 til 6,0. Bil á milli rósa
fer eftir stærð þeirra en hæfilegt
bil á milli runnarósa er 80 til
100 sentímetrar svo rósirnar fái
að njóta sín. Gott er að bleyta
rótina vel fyrir gróðursetningu
og ef um ágrædda rós er að ræða
þarf að planta henni þannig að
ágræðslustaðurinn sé um 10
sentímetrar ofan í jörðinni. Ekki
er ráðlagt að bera mikið á rósir í
einu heldur dreifa áburðargjöfinni
yfir vaxtartímabilið, gefa lítið í
einu og helst að nota lífrænan
áburð.
Samkvæmt alþjóðlegum
stöðlum er rósum skipt í
þrjá meginflokka með fjölda
undirflokka. Nöfn megin­
flokkanna segja ágætlega til um
hvers konar rósir tilheyra þeim.
Þeir eru: Villirósir, antikrósir eða
gamlar garðarósir, og nútímarósir.
Til einföldunar er rósum oft
skipt í flokka eftir vaxtarlagi
í runna­, beð­ og þekjurósir
og klifurrósir. Runnarósir eru
harðgerðar rósir sem eru yfir
metra á hæð. Beð­ og þekjurósir
eru þokkalega harðgerðar, undir
einum metra að hæð og geta
verið skriðular. Klifurrósir eru
viðkvæmastar og þurfa stuðning
eða klifurgrind á móti sól til að
dafna. /VH
STEKKUR NYTJAR HAFSINS
Um 25 rækjutegundir
finnast á Íslandsmiðum
Gaddþvari er með sérkennilegri rækjutegundum á Íslandsmiðum. Mynd / Ingibjörg G. Jónsdóttir
Ísrækja. Hún er mikilvæg fæðutegund fyrir þorsk og grálúðu fyrir norðan
land. Mynd / Ingibjörg G. Jónsdóttir
Ingibjörg G. Jónsdóttir, rækjusér-
fræðingur Hafrannsóknastofnunar.
Rækjur í skjóli hjá sæfíflum. Mynd / Hafrannsóknastofnun
Rósir