Spássían - 2011, Side 12

12
horfir á það út frá peningalegu gildi en rithöfundurinn mælir
gildi þess í þeim áhrifum sem hann nær að hafa á heiminn.
Efnahagshrunið og allt sem því fylgdi virðist hafa sannfært
hann um að áhrif hans séu í raun engin.
Rithöfundurinn er fulltrúi frjálslegra bóhemlegra manna
sem rökræða vandamál samtímans, „órakaðir, stíllausir og
elskaðir af öllum“ (9). Hrunið hefur því engin úrslitaáhrif á
útrásarvíkingana heldur á listamennina og hugsjónafólkið sem
taldi sig hafa eitthvað að segja í þágu betri heims; að verk
þeirra hefðu eitthvert gildi. Rithöfundurinn staðhæfir að á
Íslandi sé „ekki til fólk sem getur lesið tilvistarlega merkingu
bókmenntaverks og sett það í menningarlegt samhengi“ og
því hafi ekki neina þýðingu að skrifa sögur (88). Hugsun á
íslensku sé einskis virði, og sem „afsprengi einskis“ (93) vill
hann verða eitt með samfélagi sínu, hverfa inn í tómið (89).
RÁÐANDI KARLMENNSKA
Hrunbækur einkennast meðal annars af því að söguhetjurnar
eru í miklum meirihluta karlar en konurnar í aukahlutverkum,
eins og í þeirri glæpasögu sem einkavæðing íslensku bankanna
varð. Samhengi hlutanna sker sig ekki úr að þessu leyti. Hún
er sögð frá sjónarhorni Arnars, sem missir sambýliskonu sína,
samfélagsgagnrýninn Huldu, í upphafi bókar. Fyrir utan
kynþokkafulla njósnarann og mágkonu Arnars, sem enn er
að mörgu leyti föst í hugsunarhætti góðærisins, er kvenfólk
ekki miklir gerendur í þessari sögu um spillingu og hrun.
Aðrar konur sem sjást eru nær allar í hlutverki vöru sem
keypt er; skrautfjaðrir eða fórnarlömb. Og þótt Mannorð
Bjarna Bjarnasonar bjóði upp á fremur frumlega nálgun og
áhugaverða sýn á hrunið breytir það því ekki að líkt og í
hefðbundnum útrásarfrásögnum hverfist sagan að miklu leyti
um karlmennsku og kyngetu, en rithöfundurinn tekur fram að
eftir að hann nauðlenti og hætti að dreyma sé hann ekki lengur
„nógu mikill maður til að sofa hjá konunni“ sinni (18). Vangeta
rithöfundarins til að uppfylla skyldur sínar sem eiginmaður
og faðir er einmitt ástæðan fyrir því að hann samþykkir að
kraftmikli auðkýfingurinn láti breyta útliti sínu, gangi í hlutverk
hans og taki yfir allar skyldur hans svo hann geti látið sig
hverfa án þess að svíkja fólkið sitt frekar.
Þorgerður Einarsdóttir og Gyða Margrét Pétursdóttir
hafa fjallað um svokallaða „ráðandi karlmennsku“
útrásarvíkinganna1 og í því samhengi er athyglisvert að
auðjöfurinn fer strax í upphafi bókar að „skrifa yfir líf“
rithöfundarins (19). Hans karlmennska tekur smám saman yfir
og ferlið er fullkomnað með líkamlegri yfirtöku á eiginkonu
rithöfundarins. Hún er ekki aðeins hin fullkomna kona, „fyrsta
flokks eiginkona, móðir, starfskraftur og manneskja“ (201), og
því ásamt syni þeirra hjóna hluti af orðsporinu, verðmætinu
sem gengur kaupum og sölum, heldur vinnur hún við það
að „afla gagna fyrir lögsókn á hendur nokkrum af íslensku
bankamönnunum sem settu landið á hausinn“. Þeirra á meðal
er maðurinn sem mun „eignast“ hana, án þess að hún geri sér
grein fyrir því. Yfirtakan er innsigluð þegar auðjöfrinum, í líki
rithöfundarins, tekst að veita eiginkonunni fullnægingu í votta
viðurvist – vinna fullnaðarsigur í verkefni sínu. Þessi sena er svo
ógeðfelld að hún nær að grafa undan þeim málalokum sem
bókin virðist bjóða upp á: Að mögulega hafi rithöfundurinn
raunverulega fundið hérna „vandasömu, umhyggjusömu
og fallegu flóttaleiðina úr fangelsinu“ sem honum finnst líf
sitt vera (46) og að auðjöfrinum muni nú takast að sameina
hinn dýrslega drifkraft sem rekur viðskiptaheiminn áfram og
ábyrgðartilfinningu þeirra sem halda sig utan við eril heimsins.
Karlarnir telja sér trú um að þeir velji farsælustu leiðina með
hagsmuni heildarinnar að leiðarljósi, einnig hagsmuni sonarins
og eiginkonunnar. Það er hins vegar lesandans að ákvarða
hvort í raun sé um að ræða svik af versta tagi.
HVERNIG VERÐUR SKRÍMSLI TIL?
Í Mannorði er vísað til hugmynda um eilífa togstreitu
„náttúrumannsins“ og „siðmenntaða mannsins“ (99) í hjarta
hverrar manneskju. Menning okkar gengur að miklu leyti út á
að hemja dýrslegar hvatir okkar. Rithöfundurinn og auðjöfurinn
í Mannorði hafna hvor um sig þessum ramma samfélagsins
en hvatirnar sem taka yfir eru af sitt hvorum enda skalans;
höfundurinn leyfir dauðahvötinni að taka völdin á meðan
auðjöfurinn verður sjálfsbjargarviðleitnin holdi klædd. Samruni
þeirra í lokin, undir því yfirskyni að hann sé samfélaginu til
góðs, breytir því ekki að þeir hefja sig yfir lögmál þessa sama
samfélags og verða í senn ofurmenni og skrímsli.
Höfundur Mannorðs vísar til notkunar Durkheims á hugtakinu
„anomie“, (67) sem þýða má sem lögleysu eða siðrof, en orðið
siðrof skaut einmitt fljótlega upp kollinum í umfjöllunum um
efnahagshrunið. Á Vísindavefnum kemur fram að Durkheim
notaði hugtakið „einkum um það þegar gildi og siðferðileg
Hrunbækur einkennast meðal
annars af því að söguhetjurnar
eru í miklum meirihluta karlar, en
konurnar eru í aukahlutverkum.
„...þegar gildi og siðferðileg viðmið
samfélags eða einstaklings dvína
og hopa þannig að siðferðisstaðlar
verði ófullnægjandi til þess að
leiðbeina fólki um hegðun sem er
samfélaginu öllu til góðs“