Austri - 21.12.1995, Blaðsíða 6

6
AUSTRI
Jólin 1995
Jólaminningar
Gömul kona á Brekku og sól-
hattur frá Suður-Afríku
Það mætti ætla að minningar mínar um bernskujólin væru í þjóðleg-
um anda þar sem ég á vel áttatíu ár að baki. Því er þó varla að heilsa.
Til dæmis voru ekki lesnir húslestrar eða annað guðsorð haft um hönd.
Og á hinn bóginn voru matarvenjur ekki í mjög föstum skorðum.
Eg get vel ímyndað mér að húslestrar hafi lagst niður þegar baðstof-
an var yfirgefin 1882 og flutt í nýtt hús með mörgum vistarverum. Tíu
árum seinna var kirkjan líka flutt frá Firði að Brekku og eftir það stutt
að fara til aftansöngs og annars guðsþjónustuhalds.
Þetta var á dögum afa og ömmu á
Brekku. Foreldrar mínir höfðu svo
sameiginlegt heimilishald með
þeim. Og ekki var þess að vænta að
mamma innleiddi á ný húslestra þar
á bæ. Meðal annars vegna þess að
þeir voru heldur ekki tíðkaðir á
hennar bernskuheimili. Hafði hún
grun um það, barnið, að faðir henn-
ar, afi á Hánefsstöðum, væri „frí-
þenkjari“. Sagðist hún um skeið
hafa haft nokkrar áhyggjur af sálar-
heill pabba síns. Hún vissi að sam-
býlisfólkið las lestra og söng sálma í
baðstofunni hjá sér. En svo veitti
hún því líka athygli að það talaði
ljótt og var hranalegra í orðum hvert
við annað en fjölskylda hennar. Allt
þetta varð henni ærið umhugsunar-
efni í bernsku.
Það er mikið talað um jólamat-
inn og margur kann gjörla að segja
frá þeim þætti jólahalds á bernsku-
árunum sem snerti mat og matar-
hefðir. Líklega meðal annars vegna
þess að ekki var ævinlega of mikið
að borða og að víða voru gamlar og
grónar matarvenjur í heiðri hafðar
um hátíðarnar. Eg get lítið lagt til
þeirra mála. Þó minnir mig að
hangikjöt hafi jafnan verið á borð-
um á jóladag. Og það man ég fyrir
víst að þriggja laga terta með
vanillukremi og rabbarbarasultu var
með kaffinu um hátíðarnar ásamt
kökum til nægta. Það var ekki steikt
laufabrauð og hvorki man ég eftir
rjúpum né sérstökum jólagraut með
rúsínum.
Pabbi smíðaði snoturt jólatré fyrir
mitt minni og entist það bæði vel og
lengi. Mamma skreytti það með
marglitum glanspappír og bjó til
poka og körfur undir sælgæti.
Prýddu þeir tréð ásamt fáeinum,
fagurlituðum kúlum sem einnig
voru hengdar á greinarnar. Auk
þessa skartaði jólatréð fögrum toppi
frá einhverri versluninni á Seyðis-
firði. Þó var það nokkur jól að í stað
toppsins fagra kom merkilegt spil-
verk. Við ylinn frá kertunum tók
það að snúast, hring eftir hring og
þrír englar slógu í sífellu með létt-
um kólfum á tvær bjöllur sem svör-
uðu með lágværum silfurhljómi.
Jólaeplin juku gleði okkar barn-
anna þegar þau fengust. En við vor-
um lengst af aðeins tvö, auk mín
Hrefna fóstursystir og jafnaldra. Við
erum systrabörn, ég einbirni en hún
yngst sextán systkina.
Svo voru það nú jólagjafirnar.
Man ég vel eftir einum jólum, ætli
við höfum þá ekki verið sex eða sjö
ára. Við höfðum haft veður af því að
feður okkar væru eitthvað að bauka
úti á smíðaloft síðustu dagana fyrir
jólin. Svo var komið aðfangadags-
kvöld. Kveikt var á jólatrénu og þá
gafst á að líta: Mín beið ljómandi
fallegur lítill kistill og Hrefnu annar
smíðisgripur áþekkur, hvort tveggja
gult að lit og varla þornuð málning-
in, einkurn á kistlinum. Með fylgdu
kerti og spil að venju. Og við feng-
um sína bókina hvort okkar. Það
voru reglulega eigulegar bækur frá
Eymundsson, stífheftar með hörð-
um spjöldum og léreftskili, ríkulega
myndskreyttar í svart-hvítu. Hrefna
fékk Ævisögu asnans (sem áreið-
anlega var kallaður Neddi). Eg fékk
Refinn hrekkvísa (sem lék greif-
ingjann svo grátt að ég gat varla
tára bundist). Allt til samans voru
þótti naumast við
hæfi í kristnum
sið, ekki heldur þó
böm ættu í hlut.
En nú er komið
að „gömlu kon-
unni“ sem nefnd
er í yfirskrift þess-
ara minninga-
brota.
Hún hét Guðrún
og var Hjálmars-
dóttir langafa á
Brekku. Hún var
ekki alveg eins og fólk er flest og
gat ekki séð sér farborða. Gunna,
eins og hún var ávallt kölluð, var
yngst af nítján börnum langafa og
hálfsystir Vilhjálms afa á Brekku.
Pabbi hennar kenndi henni að lesa,
þótt það væri ekki auðvelt. Þegar
Hjálmar var kominn að fótum fram
gerði hann samning við Vilhjálm
son sinn, afsalaði honum jarðarparti
sem skyldi vera greiðsla á kostnaði
við dvöl hans á Brekku eftir að hann
missti heilsuna og framvegis. Sama
gilti um konu hans og yngstu dótt-
ur.
tíu árin sem við
vorum undir sama
þaki á Brekku. Og
jólin sem við áttum
þar saman urðu víst
aðeins tveimur
færri.
Þegar ég minnist
bernskujólanna
heima á Brekku -
jólahalds þar í
hálfa öld er þó rétt-
ara - þá kemur
þessi afasystir mín
fyrst allra fram úr fylgsnum hugans.
Og það var blátt áfram vegna þess
að alla sína löngu ævi meðtók hún
þessa hátíð hátíðanna eins og barn.
Hún var þriðja barnið á bænum
forðum tíð. Nýjar kynslóðir barna
uxu úr grasi en Gunna var söm og
fyrr. Þess vegna var það að jólahald-
ið á heimilinu snerist að hluta til um
Gunnu á meðan hún lifði eins og
brátt mun sagt verða.
Það var venja gömlu konunnar að
hugsa upphátt. Það gerði hún svo
lengi ég man til og vafalaust lengur.
Vistarvera hennar var við hliðina á
herbergjum foreldra minna og
seinna okkar Margrétar og hljóð-
bært á milli. Eg hafði því heyrt á
einræður hennar í hálfa öld! Og var
auðvitað löngu hættur að nema inni-
hald þeirra alla jafna.
Nú er það eitt sinn á jólaföstu að
ég sit við skrifborðið mitt eitthvað
að pára. Var þetta á allra síðustu
samveruárum okkar Gunnu. Gamla
konan sat inni hjá mér sem oftar.
Var hún auðheyrilega niðursokkin í
sínar hugsanir sem að þessu sinni
snérust fyrst og fremst um jólin sem
fóru í hönd. Eg hafði nýlega komist
yfir segulbandstæki og datt nú í hug
að setja það í gang og freista að ná
upp brot i af hefðbundnu jólaspjalli
afasystur minnar. Það tókst og
kjarni þess sem hún var að þenkja
(upphátt) var á þessa leið:
„Til Norðfjarðar fór Margrét, það
vissi ég nú vel, þó mér sé ekki sagt
það þá vissi ég það nú samt. Hún
hefur sjálfsagt ætlað að kaupa eitt-
hvað handa krökkunum og ykkur
sjálfum og ykkar uppáhaldsfólki,
tengdadætrunum og svoleiðis.
Handa þeim er ekkert dýrt, ekkert of
dýrt. Það er annað með mig, ég er
ekki annað en kerlingarræfill.“
A þennan veg hugsaði Gunna - og
talaði - löngum og löngum - þegar
líða tók að jólum. Undir niðri vissi
hún vel að varla yrði hún látin „fara
í jólaköttinn". Hún mundi að venju
fá einhverja flík og svo kerti og spil
eins og „hin börnin". Kvíði hennar
risti því ekki djúpt og eintalinu sem
ég festi á segulbandið, án hennar
vitneskju, lauk hún hróðug í rödd-
inni sinni: „Ja-á, ég er af öðru fólki.
Jahá, segi ég bara. Svona er það lag-
að, góði.“ Hún gleymdi því aldrei,
gamla konan, að faðir hennar var
ekki aðeins gildur bóndi og hrepp-
stjóri í sveit sinni heldur líka
Dannebrogsmaður.
Svo leið jólafastan, jólin gengu í
garð og Gunna gladdist með okkur
börnunum við jólatréð eins og fyrr
getur. Hún þáði einn brjóstsykur-
mola eða svo, nartaði í eplið sitt og
fagnaði jólagjöfum og ekki síst nýju
spilunum. Framundan voru mörg
kvöld við spilamennsku og gleð-
skap. Ymislegt var þá borið við, því
mamma leiðbeindi okkur og kunni
á mörgu skil. Og það var spilaður
svarti Pétur, hjónasæng og fleira,
jafnvel alkort. En innihaldsríkast var
púkkið. Þá var höndlað með pen-
inga svo gróðinn varð áþreifanleg-
ur, og tapið sárt að sama skapi.
Fyrstu árin eftir að ég kom í
þennan heim var á Brekku ungur
maður, Engelhart Svendsen að
nafni. Með okkur tókust dáleikar og
hann gaf mér dálitla öskju, klædda
Gnðrún Hjálmarsdóttir á Brekkn.
rauðu plussi. í henni voru um fjögur
hundruð einseyringar. Þeir hentuðu
vel í púkkinu, miklu raunverulegri
peningar en kvarnir úr þorskhaus-
um sem oft voru notaðir að sögn.
Okkur þótti púkkið mjög spenn-
andi og Gunna varð svo þvöl um
puttana að peningarnir vildu loða
við fingurgómanna þegar hún var að
borga í borðið, „klæða púkkið“ heit-
ir það víst á fagmáli. Kvað hún þetta
stafa af geðshræringu þegar mikill
gróði féll henni í skaut og hún hafði
kannski sópað til sín stóreflis pen-
ingahrúgu. „Hvað ætlarðu að gera
við alla þessa peninga?" spurðum
við þá. Og ekki stóð á svarinu:
„Sigla til Ameríku, strax í nótt, að
heimsækja bróður minn og frænd-
fólkið“ og hló glaðhlakkalega að
slíku spaugi.
Auðvitað tapaði Gunna líka
stundum í púkkinu. En frá við-
brögðum hennar undir þeim kring-
umstæðum segir ekki orð hér.
Nú er komið að sólhattinum frá
Suður-Afríku. En öndvert við minn-
ingarnar um hana afasystur mína,
sem ná yfir hálfrar aldar jól, kom
þetta ágæta höfuðfat aðeins einu
Framhald á bls. 7
Hrefna Einarsdóttir, Stefanía Sigurðardóttir og Vilhjálmur Hjálmarsson.
þetta mikil auðæfi sem gaman var
að handleika og raða síðan fallega í
hirslurnar.
Eftir að lauk sameiginlegri
ánægjustund heimilisfólksins við
jólatréð var komið að spilunum.
Fullorðna fólkið spilaði víst ekki á
jólanótt og raunar lítið endranær. En
ekki var fengist um þótt við krakk-
arnir flettum nýju spilunum okkar.
Seinna varð ég þess var að slíkt
Ljósm. Eyjólfur Jónsson Seyðisjirði. 1922
Hjálmar lifði fá ár að þessum
gjörningi gerðum, en kona hans
nokkrum árum lengur. Samningur-
inn gleymdist með árunurn, en
dóttirin Guðrún naut ákvæða hans í
raun í sjötíu ár og þurfti þó þrjár
kynslóðir þeim samningi til fulln-
ustu.
Gunna var liðlega fertug þegar ég
fæddist. Og þar sem hún losaði vel
níunda tuginn sinn urðu þau fimm-