Austri - 21.12.1995, Blaðsíða 11

Jólin 1995.
AUSTRI
11
Hrakför inn á dal
Eftirfarandi frásögn barst frá Svanbjörgu Sigurðardóttur Hánefs-
stöðum, Seyðisfirði. Þátturinn er skráður af föður hennar Sigurði Vil-
hjálmssyni fyrir u.þ.b. 30 árum síðan. Sigurður fæddist 7. mars árið
1892 og lést árið 1968.
Haustið 1931 var auð jörð fram
eftir öllu. Fram að jólum gekk sauð-
fé sjálfala hér í dalnum. Svo er hátt-
að landið hér, að til suðvesturs ligg-
ur æði víðlendur dalur milli fjall-
anna. Að austanverðu smáhækkar
dalurinn í óteljandi hjöllum upp að
háfjöllunum. Dalur þessi er ca. 12
km. á lengd inn að háfjöllunum fyr-
ir botni hans. Það munu vera um 5
km. milli háfjallanna þar sem dalur-
inn er breiðastur. Eftir dalnum fellur
á í gljúfrum, utan til, er hún ekki
mjög vatnsmikil venjulega en getur
orðið hið mesta forað í leysingum
og vatnsveðrum. Ain heitir Sörla-
staðaá og skilur lönd Hánefsstaða
og Sörlastaða. Hánefsstaðamegin að
austan renna í Sörlastaðaá Selá ca. 4
km. leið að heiman og Stórurðará
ca. 7 km. frá bænum. Báðar geta
þessar þverár orðið allmiklar og illar
yfirferðar.
Ég hafði hugsað mér að hafa allt
fé í húsi um jólin þar sem fengitíð
fór í hönd. Á Þorláksmessu ætlaði
ég að smala og bjóst við að geta náð
öllu fénu án þess að hafa menn með
mér. Ég fór því einn í smalamennsk-
una, en með því að dagur er stuttur á
Þorláksmessu og féð var á víð og
dreif um dalinn entist mér ekki birt-
an. Vantaði um 50 kindur. Á að-
fangadag var enn sama góða veðrið,
en ég lét ekki út féð sem heima var.
Svipaðist ég um eftir því sem vant-
aði árangurslaust. Ég hafði norskan
vinnumann þetta ár, mesta
ágætispilt. Hann hirti kýr og hesta
og annaðist ýmsa snúninga fyrir
heimilið. Svo var það á jóladags-
morguninn þegar ég kom á fætur, að
ég sá að féð hafði verið látið út. Þá
hafði Svend, en svo hét norðmaður-
inn, opnað fyrir fénu til þess eins og
hann sagði að spara mér ómak. Veð-
ur var gott og marauð jörð eins og
að undanfömu, ég rak samt féð aftur
saman og hýsti það og gaf því.
Vegna þess hvað veðrið var gott fór
ég ekkert að skyggnast eftir því sem
vantaði, enda gat ég búist við því að
það drægi sig heimundir. Annan
jóladag var enn gott veður og þá
frétti ég að stór fjárhópur hafi sést
langt inní dal. Hafði Sörlastaða-
bóndinn séð hópinn þegar hann var
að smala. En af því áliðið var dags
þegar ég frétti af kindunum lét ég
Seyðisfjörður.
þær eiga sig. Hermann bróðir minn
bjó á Hrauni sem er grasbýli í tún-
fætinum á Hánefsstöðum. Hann átti
nokkrar kindur og vantaði þær. Um
morguninn þriðja í jólum fórum við
Hermann kringum kl. 9 inn í dal á
vit við féð. Þá var farið að snjóa lít-
ilsháttar og útlit ískyggilegt. Við
héldum svo eins og leið liggur inn
dalinn og sóttist vel og eftir rúman
klukkutíma vorum við komnir inn
að Stórurðará. I tungunni, sem er
innan við ána þar sem hún rennur í
Sörlastaðaána var allt féð saman-
safnað. Báðar voru árnar fullar af ís
og krapa og hvorug árennileg. Það
varð svo að samkomulagi milli okk-
ar að ég færi inn fyrir ána en Her-
mann tæki á móti fénu. Ég komst
yfir án þess að blotna mjög mikið,
og fór fyrir fjárhópinn og ætlaði að
reka hann út yfir, en féð var vitlaust
í styggð og í staðinn fyrir að fara
yfir Stórurðarána setti sumt út í
Sörlastaðaána, sem var miklu dýpri
og þar að auki full af krapa. I miðri
ánni stöðvaðist féð og komst ekki
lengra en áin beljaði yfir kindurnar
sem lengst voru komnar. Það var
því ekki um annað að gera en fara
Ljósm. Mats Wibe Lund.
fyrir kindurnar. Ég fór út í ána og
komst fyrir þær. Áin náði mér í
mitti. Mér tókst að snúa hópnum við
og koma honum upp úr og svo eftir
nokkurt þóf út yfir Stórurðarána.
Meðan á þessum stympingum stóð
hafði veðrið versnað og eftir litla
stund var komin grenjandi stórhríð
með miklu frosti og náttmyrkrið á
næstu grösum. Fyrst í stað gekk
sæmilega að reka féð en fljótt varð
það mikil ófærð að þungfært varð
fyr'r rennvotar kindurnar. Dimm-
Sigurður Vilhjálmsson
viðrið var orðið svo mikið að ekkert
sást, fötin á mér gaddfrusu. Ég greip
þá eina kindina og dró hana og bar á
undan hópnum en Hermann rak á
eftir. Hann var þurr og vel búinn og
gat mjakað fénu á eftir. Nú var kom-
ið náttmyrkur með hríðinni svo ekk-
ert sást, samt héldum við áfram og
smáþokuðumst í áttina heim. Ég
vissi alltaf hvar við vorum og varð
var við þegar við fórum yfir Selána.
Þegar þangað var komið var ég far-
inn að finna til þreytu, en alltaf
hafði mér verið nógu heitt vegna
erfiðisins við að drasla kindinni á
undan. Við héldum svo áfram enn
um stund en eftir því sem þreytan
sagði meir til sín fór ég að finna til
kulda. Við ákváðum því að skilja
féð eftir þar sem við vorum komnir
og höfðum komið því ca. 4 km. í átt
heim. Það var ekki sársaukalaust að
skilja við féð eins og það var á sig
komið. Rennandi vott upp úr ánum
og auðvitað gaddfrosin ullin á því
en um annað var ekki að ræða þar
sem ég var að þrotum kominn. Her-
mann kafaði fyrir það sem eftir var
leiðarinnar heim en það voru 3-4
km.
Heim komum við kl. 11 um
kvöldið og höfðum þá verið 14
klukkutíma í leiðangrinum, þar af
um 11 tíma að koma fénu þessa leið
sem áður getur. Fötin voru samfros-
in og komst ég ekki hjálparlaust úr
þeim, ég fór inn í stofu eins og ég
stóð og þar dreif kona mín mig úr
öllum fötum. Hvergi voru þau frosin
við mig nema dálítill blettur framan
á hægri fótar stórutá. Þegar ég var
kominn í þurr föt og búinn að borða
var ég orðinn hress, því ég var alveg
kominn að því að gefast upp þegar
ég komst heim. Það varð mér til
hjálpar að Hermann kafaði fyrir mér
á leiðinn heim. Féð hafði ekki kom-
ið heimundir eins og ég þó bjóst við
að það mundi gera vegna þess
hvemig ástatt var við Stórurðarána,
þar var allt frosið. Á leiðinni inneft-
ir til kindanna fundum við nokkrar
kindur sem höfðu sloppið frá fénu
sem heima átti að vera. Þar sem þær
voru rétt á leiðinni hreyfðum við
ekkert við þeim. Með birtu daginn
eftir fórum við svo fjórir saman til
að sækja féð. Allmikil ófærð var og
reyndum við að gera slóð svo léttara
yrði að reka heim. Nokkur snjó-
koma var og skafrenningur svo
slóðin hélst illa. Við komum að fénu
þar sem við skildum við það kvöld-
ið áður. Þá voru kindumar sem við
sáum á leiðinni inn dalinn daginn
áður komnar saman við fjárhópinn.
Féð hafði ekkert hreyft sig frá því
sem skilið var við það í myrkrinu
kvöldið áður. Reksturinn heim gekk
seint, þó náðum við heim áður en
fór að dimma. Það var ekki hægt að
sjá að neitt hafi orðið að fénu, þrátt
fyrir hrakninginn og frostið.
*
Olína á hnotskóg
Fyrir skömmu kom út bókin „íslenskar
þjóðsögur: ÁLFAR og TÖLL“, sem Ólína
Þorvarðardóttir hefur valið og búið til
prentunar. Auk þess ritar hún langan og
mjög fróðlegan formála fyrir útgáfunni.
Teikningar eru eftir Ólaf M. Jóhannesson.
Utgefandi er Bóka- og blaðaútgáfan s.f.
1995. (176 bls.).
Ólína Þorvarðardóttir er vel þekkt af störf-
um sínum við dagblöð, tímarit og sjónvarp,
og vegna þáttöku í stjórnmálum, þar sem hún
hefur getið sér orð fyrir snjalla og djarflega
framgöngu. En Ólína er ekki öll þar sem hún
er séð. Eftir að hafa alið fimm böm í heiminn,
tók hún sér fyrir hendur að læra þjóðfræði við
Háskólann í Reykjavík, og hefur nú um tíð
stundað kennslu í þeim fræðum við sama
skóla.
Ólína er dóttir Þorvarðar lögfræðings, Þor-
steinssonar. Foreldrar hans voru Þorsteinn
Jónsson, sem stýrði Kaupfélagi Héraðsbúa af
skörungsskap í marga áratugi, og Sigríður
Þorvarðardóttir Kjerúlfs, læknis og alþingis-
þingmanns. Móðir Ólínu er Magdalena
Thoroddsen, úr Barðastrandasýslu, sem er í
ætt við Ólínu og Herdísi, Andrésdætur, skáld-
konur og þjóðfræðaþuli, sem lögðu mikið til
þjóðsögusafnanna Gráskinnu og Rauðskinnu.
Má því segja að Ólínu yngri kippi í kynið,
bæði í stjómmálum og þjóðfræðum.
Þessi þjóðsagnabók Ólínu er á ýmsan hátt
nýstárleg, og kæmi ekki á óvart þótt hún yrði
síðar talin brjóta blað í útgáfu þjóðsagna á Is-
landi. Því veldur fyrst og fremst „formáli“
höfundar, sem reyndar er enginn venjulegur
formáli, heldur fræðileg ritgerð
um íslenskar vættasögur, um 30
bls. að stærð, með smáu letri.
Minnist ég ekki, að þessum
þætti þjóðsagna hafi áður verið
gerð jafn góð skil á prenti í bók-
um fyrir almenning.
Þetta á sérstaklega við um
tröilasögurnar, því að um huldu-
fólkssögur hefur ýmislegt verið
ritað áður í þessa veru. Við höfum hneigst til
að líta á tröllasögur sem ýkjukenndar
skemmtisögur, en höfundur bendir á, að
margar tröllasögur séu ekki síður merkilegar
og girnilegar til fróðleiks um mannlegt eðli,
hugarheim íslendinga, og um samspil mann-
lífs og náttúru, en huldufólkssögurnar. Auk
þess eru skilin milli þessara tveggja vætta-
flokka oft næsta óljós í þjóðtrúnni.
Þjóðsagnafræði hefur í seinni tíð færst
nokkuð inn á það svið, sem kalla mætti sál-
fræðilega útskýringu sagnanna, þar sem því er
haldið fram, að þær séu á ýmsan hátt spegill
sálarlífsins og dulvitundar manna. Oft er þetta
að vísu eins konar spéspegill, eitthvað í ætt
við drauma, og þarf að „ráða“ á sama hátt og
þá. Ólína ritar nokkuð um þessa þjóðsögu-
skoðun í formála sínum, án þess þó að hætta
sér langt út í þann frumskóg, sem mörgum
mun reynast villugjarnt í.
Tíðrætt verður henni um hag-
nýtan og siðferðilegan boðskap,
sem hún telur vera gegnumgang-
andi í vættasögunum. í álfasög-
um er hófsemin fyrsta boðorðið,
eins og í Hávamálum forðum.
„Næst hófsemisboðinu ómar
ákall misskunnsama Samverj-
ans, að synja ekki þurfandi. Sá
sem skorast undan slíku kalli er
ógæfumaður. Sömuleiðis sá sem víkur sér
undan því að axla ábyrgð gjörða sinna."
Siðfræði tröllasagna telur hún vera: „að
virða frumrétt alls sem lifir; að gera ekki illt
að óþörfu; að veita hjálp í nauðum, og að
ganga vel um náttúruna." Jafnframt fela þær
í sér „áskorun um að halda jafnaðargeði, og
beita ráðsnilld, sanngirni og hugrekki frammi
fyrir því, sem hver maður óttast eða álítur of-
urefli sitt í lífinu. Um leið taka tröllasögur á
óræðum tilfinningum af ýmsum toga“, og
gera ýmist að ala á eða leitast við að eyða
margvíslegum ótta.
Að lokum fer höfundur nokkrum orðum um
skráningu og útgáfu þjóðsagna, og setur fram
athyglisverða skoðun á því máli, sem bæði er
raunhæf í framkvæmd og skynsamleg, enda
er henni fylgt í bókinni. Inntak þeirrar stefnu
er „að sameina varðveislu og viðgang“ þjóð-
sagnanna, eins og höfundur orðar það. Hún
telur mikilvægt að skrásetja sögurnar ná-
kvæmlega í fyrstu, en það ætti ekki að koma í
veg fyrir að menn haldi áfram að umskapa
þær.
Vísað er til fjölmargra heimilda neðanmáls
í formálanum, sem eykur mjög gildi hans.
Bókin er smekklega uppsett, með skýringum
neðanmáls og ýtarlegum nafna- og atriðis-
orðaskrám í bókarlok. Teikningar eru samt
heldur fábreytilegar, t.d. hafa skessurnar á
þeim aðeins tvenns konar andlit.
Þótt vandað sé til frágangs bókarinnar hef-
ur prentvillupúkinn ekki alveg sneitt hjá garði
(kannske er hann einn af vættunum!). Af ein-
hverjum óskiljanlegum ástæðum er Ármann
Halldórsson nefndur Ármann Austmann í
heimildaskrá, sem er út af fyrir sig ágætt nafn
og vel til fundið.
Þessi bók Ólínu Þorvarðardóttur á sérstakt
erindi til okkar Austlendinga, ekki aðeins
vegna uppruna hennar, heldur líka vegna þess,
að Austurland getur státað af meiri þjóðsagna-
hefð en aðrir landshlutar, og nægir þar að
nefna þá frændurna Björn frá Viðfirði og Sig-
fús frá Eyvindará. H. Hall.