Morgunblaðið - 02.10.2020, Blaðsíða 17

17
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 2. OKTÓBER 2020
Horft yfir sundið Viðeyjarstofa er eitt elsta hús landsins og fyrsta steinhúsið sem reist var á Íslandi. Var hún byggð á árunum 1752-1755. Eyjan sjálf er hluti af Borgarsögusafni Reykjavíkur.
Kristinn Magnússon
Varnarmálaráðherrar Noregs,
Svíþjóðar og Finnlands rituðu
miðvikudaginn 23. september
undir samkomulag um að auka
hernaðarlegt samstarf sitt á
norðurslóðum. Með því var stigið
enn eitt skrefið til að styrkja
samstöðu norrænna þjóða, innan
NATO og utan, í öryggis- og
varnarmálum.
Norrænu ríkisstjórnirnar vilja
að norðurslóðir séu lág-
spennusvæði. Grípi þær hins veg-
ar til aðgerða þar í öryggisskyni saka Rússar
stjórnirnar um að vinna gegn lágspennustefn-
unni. Þetta eru dæmigerð leikbrögð. Rússar
vita sem er að aukin umsvif rússneska hersins
kalla á norræn viðbrögð, eða eins og Peter
Hultqvist, varnarmálaráðherra Svíþjóðar,
sagði við undirritun samkomulagsins:
„Þetta tengist auðvitað ástandi öryggismála
sem hefur breyst undanfarið. Við erum vitni að
auknum flotaherstyrk Rússa á Múrmansk-
svæðinu auk annars viðbúnaðar þeirra, við
sjáum uppbyggingu herstöðvar nálægt
finnsku landamærunum […] hvert sem litið er
á norðurslóðum sjáum við Rússa styrkja stöðu
sína.“
Frank Bakke-Jensen, varnarmálaráðherra
Noregs, var sömu skoðunar og Hultqvist.
Hann sagði að vegna aukinna hernaðar-
umsvifa Rússa yrði að styrkja norrænt varn-
arsamstarf. Menn þyrftu að horfast í augu við
þá staðreynd að myndaðist hættuástand eða til
átaka kæmi í framtíðinni snerti það ekki að-
eins eitt Norðurlandanna heldur þau öll, það
hvetti þau til æ meiri samvinnu.
Finnski varnarmálaráðherrann Antti Kaik-
konen sagði að þessi þríhliða samvinna félli
innan þess ramma sem ríkin hefðu sett sér í
NORDEFCO-varnarsamstarfinu og miðaði að
því að efla sameiginlegt bolmagn ríkjanna á
tímum friðar, hættuástands og átaka.
Ný Atlantshafsherstjórn NATO
Í þessu sambandi er einnig ástæða til að líta
til þess að 17. september sl. tók ný Atlants-
hafsherstjórn NATO formlega til starfa í Nor-
folk í Virginíuríki í Bandaríkjunum. Hlutverk
hennar er að tryggja öryggi og varnir sigl-
ingaleiða yfir Norður-Atlantshaf,
í GIUK-hliðinu og norður í Íshaf.
Fyrri Atlantshafsherstjórn
NATO í Norfolk var lokað árið
2003.
Nú starfa hlið við hlið í Norfolk
Atlantshafsherstjórn NATO og
yfirstjórn 2. flota Bandaríkjanna,
Atlantshafsflotans, sem varð að
fullu starfhæfur að nýju í árs-
byrjun 2020.
Sem NATO- og norð-
urslóðaþjóðir eiga Íslendingar,
Norðmenn og Danir mikið undir
samstarfi við Atlantshafs-
herstjórnina og Atlantshafsflotann. Svíar og
Finnar hafa gert samstarfssamninga við
NATO og tvíhliða samninga um varnarmál við
Bandaríkjamenn.
NORDEFCO-samstarfið kom til sögunnar
síðla árs 2009, sama ár og Stoltenberg-
skýrslan svonefnda birtist. Í henni voru settar
fram róttækar tillögur um norrænt samstarf í
utanríkis- og öryggismálum miðað við það sem
áður var þegar ekki þótti við hæfi að ræða
varnarmál á sameiginlegum vettvangi
ríkjanna. Nú er gengið að NORDEFCO-
samstarfinu sem vísu og áform eru um að efla
það stig af stigi eins og nýja samkomulagið frá
23. september sýnir.
Fundur á Borgundarhólmi
Norræni þátturinn í öllu er varðar öryggi Ís-
lands vex jafnt og þétt. Hann kemur þó hvorki
í stað NATO-aðildarinnar né tvíhliða varn-
arsamningsins við Bandaríkin. Allar ákvarð-
anir hér á landi um varnar- og öryggismál hafa
hins vegar áhrif á samskipti okkar við hinar
norrænu ríkisstjórnirnar. Við erum ekki að-
eins þiggjendur í þessu samstarfi heldur ger-
endur. Það krefst virkrar ígrundaðrar þátt-
töku innan þess borgaralega ramma sem við
höfum mótað um öryggi okkar. Þannig treyst-
um við eigið fullveldi og hagsmunagæslu.
Einmitt þetta gerðist haustið 2019 þegar
norrænu utanríkisráðherrarnir samþykktu til-
lögu Guðlaugs Þórs Þórðarsonar utanrík-
isráðherra um að á árinu 2020 skyldi mér falið
að semja nýja skýrslu um frekari þróun nor-
ræns samstarfs á sviði utanríkis- og öryggis-
mála. Í skýrslunni ætti að leggja áherslu á
loftslagsmál, fjölþáttaógnir og netöryggi og
fjölþjóðasamstarf og virðingu fyrir alþjóða-
reglum. Hún átti með öðrum orðum að snúast
um borgaralega þætti öryggismálanna, enda
er tekið á hernaðarlega þættinum innan NOR-
DEFCO.
Eins og óskað var lágu tillögurnar, 14 tals-
ins, fyrir í júlí 2020 og birtust þá opinberlega.
Fyrir rúmum tveimur vikum, 17. september,
var efnt til norræns utanríkisráðherrafundar á
Borgundarhólmi til að ræða tillögurnar og úr-
vinnslu þeirra. Skilgreindar verða boðleiðir og
ferlar í þessu skyni á milli landa og milli ráðu-
neyta í einstökum löndum. Verkaskipting
verður milli ríkja við framkvæmd tillagna.
Fylgst verður með framvindunni með skýrslu-
gjöf á fundum utanríkisráðherranna. Fasta-
nefndir Norðurlandanna hjá Sameinuðu þjóð-
unum í New York styðjast þegar við
tillögurnar í störfum sínum.
Fundarmenn sögðu að skýrslan og tillög-
urnar skiptu jafnvel meira máli um þessar
mundir, vegna COVID-19, heldur en þegar
lagt var á ráðin um skýrslugerðina. Það væri
mikils virði að eiga þennan efnivið til úrvinnslu
bæði til að styrkja norrænt samstarf innbyrðis
og til að auka norræn áhrif út á við.
Í tilkynningu frá utanríkisráðherrafund-
inum segir að með skýrslunni hefjist „nýr kafli
norrænnar samvinnu í utanríkis- og öryggis-
málum“.
Ný heimsmynd
Tillögur skýrslunnar taka mið af nýrri
heimsmynd þar sem áhrif Kína hafa margfald-
ast miðað við það sem var árið 2009 þegar Stol-
tenberg-skýrslan birtist. Ein tillagan gerir ráð
fyrir því að norrænu ríkisstjórnirnar leitist við
að samræma afstöðu sína til aukins áhuga Kín-
verja á norðurslóðum nú þegar loftslagsbreyt-
ingar opna þar siglingaleiðir og aðgang að auð-
lindum.
Fyrsta skref stefnumótunar er að sjálfsögðu
að koma sér saman um forsendur og skilgreina
þær. Lagt er til í skýrslunni að stuðlað verði að
auknum samnorrænum rannsóknum á sviði ut-
anríkis- og öryggismála. Þannig má móta sam-
eiginlegan staðreyndagrunn að baki ákvörð-
unum.
Innan Norðurlandanna allra takast sérfræð-
ingar og stofnanir á um áherslur og markmið
við mótun norðurslóðastefnu og einstaka þætti
öryggismála. Umræður um þessi mál eru
miklu takmarkaðri hér en annars staðar á
Norðurlöndunum. Segja má að frá því að Ör-
yggismálanefnd var aflögð fyrir tæpum 30 ár-
um starfi engin innlend rannsóknarstofnun á
sviði utanríkis- og öryggismála hér á landi.
Fjölmiðla- og stjórnmálaumræður um þessa
mikilvægu málaflokka eru auk þess miklu
minni á innlendum vettvangi en áður var. Að
íslenskir hagsmunir séu greindir og skýrðir út
frá nýrri heimsmynd heyrir til undantekninga.
Spurningar hafa vaknað um þörf á sam-
norrænum viðbúnaði vegna heimsfaraldra.
Þar sem norrænu utanríkisráðherrarnir vildu
ekki tillögur um nýjar stofnanir er í skýrslunni
hvergi minnst á samnorræna viðbragðs-
miðstöð í þágu allsherjarvarna. COVID-19-
faraldurinn hvetur þó til umræðna um slíka
miðstöð.
Í skýrslunni er hins vegar bent á að CO-
VID-19-ástandið kalli á aukna árvekni vegna
fjölþáttaógna eða netöryggis. Réttmæti
ábendingarinnar hefur margsannast. Þannig
grípa ríkisstjórnir ýmissa landa til sérstakra
ráðstafana til að verja heilbrigðisstofnanir
gegn tölvuárásum nú á tímum heimsfaraldurs-
ins.
Nú í október verður efnt til sérstakrar ráð-
stefnu í Danmörku til að skerpa umræður um
tölvuvarnir í heilbrigðiskerfinu. Sífellt meiri
stafræn umsvif, æ meiri tölvuvinna að heiman,
notkun stafrænna myndskeiða og aðrar staf-
rænar samskiptaleiðir geri strangari kröfur til
tölvu- og netöryggis auk árvekni starfsfólks.
Tölvuþrjótar reyni að nýta sér heimsfarald-
urinn til alls kyns árása.
Þetta er enn ein áminningin til íslenskra
stjórnvalda um nauðsyn stórátaks til að efla
netöryggi hér á landi. Íslendingar eru ekki
fullgildir í norrænu netöryggis-samstarfi eins
og nú háttar.
Eftir Björn Bjarnason » Í tilkynningu frá utanrík-
isráðherrafundinum segir
að með skýrslunni hefjist „nýr
kafli norrænnar samvinnu í ut-
anríkis- og öryggismálum“.
Björn Bjarnason
Norræn skýrsla sögð marka kaflaskil
Höfundur er fv. ráðherra