Morgunblaðið - 02.10.2020, Blaðsíða 18

18 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 2. OKTÓBER 2020
Nýlega birti Rolling
Stone lista sinn yfir
500 bestu plötur allra
tíma, lista sem var
fyrst birtur 2003.
Listinn nú hefur vakið
mikinn úlfaþyt og skal
engan undra. Í raun
má tala um nokkuð
gagngera uppstokkun
á áherslum, sem sýnir
sig m.a. í því að Mar-
vin Gaye er með
fyrsta sætið, kona (Joni Mitchell)
hreppir þriðja sætið á meðan Sgt.
Pepper Bítlanna er í 24. sæti. Bo-
wie kemst fyrst á blað þegar sæti
40 er úthlutað!
Ekki segja mér að svona listar
skipti ekki máli. Þeir skipta okkur
víst máli. Við elskum lista og þessi
hér er í raun réttri allsvakaleg yf-
irlýsing. Það er verið að breyta
„kanónunni“ eins og það er kallað,
verið að skrifa út listafólk sem hef-
ur verið áskrifendur að svona upp-
talningum síðan þær hófust. List-
inn er yfirlýsing og vekur mikið af
spurningum; félagsfræðilegar,
sögulegar, menningarlegar, kynja-
fræðilegar, listfræðilegar og svo
má telja.
Að vísu eru bara sjö konur á
topp 50. Hægt þokast þar en þetta
er ábyggilega hæsta
talan til þessa. Listinn
er afar Ameríkumið-
aður, átta af tíu efstu
sætum eru bandarísk.
Mikið af kántríi, sálar-
tónlist og hipphoppi,
svartir áberandi, kon-
ur aðeins meira en
venjulega kannski.
Svo ég einfaldi, ég var
búinn að sjá þrjár
Outkast-plötur áður
en Kraftwerk var
komin (Trans-Europe
Express, nr. 238).
Eðlilega er kvartað og kveinað.
Það er verið að henda heilli kyn-
slóð í ruslið og menn (karlmenn)
eru hræddir. Eitt komment er
gull: „Það er eins og listinn sé
sniðinn til af taugaveikluðu hvítu
fólki sem heldur að það geti breytt
heiminum með plötulista.“
Hvað er RS að pæla? Jú, blaðið
þarf að marka sér stöðu, gera sig
gildandi, ætli það að halda velli.
Hamparar „pabbarokksins“, Hend-
rix, Dylans, Bítla, Stones o.s.frv.,
eru á leiðinni undir græna torfu og
mistur tímans ógnar æ meir. Fólk
undir fertugu, segjum þrítugu,
rámar í þessi nöfn sem ég hef
nefnt. Talking Heads, R.E.M.,
Buzzcocks, Randy Newman,
Kinks? Aldrei heyrt þessi nöfn.
Með öðrum orðum, hvítt karla-
gítarrokk er hægt og bítandi á
leiðinni út; tölvumiðað hipphopp-
skotið taktpopp er að festa sig í
sessi. RS reynir að endurspegla
þetta. En um leið er RS að móta
okkur, eins og blaðið hefur gert frá
örófi. Sem ungur maður las ég
svona lista og tók þá sem heilagan
sannleik. Fjölmiðlafræðilegt vald í
raun, það sem er sett á dagskrá og
innrammað sem málið verður mál-
ið. Ef einhver lesandi heldur að ég
sé eitthvað framsækinn í popp/
rokk-smekk þá er það rangt. Ég
gín yfir Bítlum, Velvet Undergro-
und, Clash, Smiths, U2 og öllu
þessu dóti. Þetta er mitt uppeldi,
þetta er mín kanóna. Annað nær
aldrei að slaga upp í það sem ég
var … ja, heilaþveginn með, er
mér skapi næst að segja.
Það sem RS-listinn sýnir nefni-
lega best er að „bestu“ plöturnar
eru einfaldlega þær sem haldið er
að þér. Listinn í dag meikar alveg
jafn mikinn sens sem bestuplötul-
isti. Hann getur ekki verið „rang-
ur“ þó að skipt hafi verið um
áherslur. Það eina sem hefur
breyst í raun er að það er búið að
færa hann út úr mínu héraði.
„Ofurleiðrétting“ var einhvers
staðar sagt. Er verið að þjóna ein-
hverjum öflum á röngum for-
sendum, slétta listann út með
óljósa hugmynd um jafnrétti að
leiðarljósi og þá á kostnað góðrar
tónlistar? RS 500 endurspeglar
eðlilega fyrst og fremst hagsmuni
og smekk þeirra sem ráða. Sá
veldur sem á heldur. RS hefur ver-
ið stýrt af hvítum Bítlaelskandi
karlmönnum svo lengi sem menn
muna og auðvitað kemur það fram
í öllum áherslum.
Tölum næst um tónlistina sem
slíka. Er forsvaranlegt að fyrsta
plata The Notorious B.I.G. sé ofar
en fyrsta plata Velvet Undergro-
und? Hvernig er hægt að meta
þetta? Var Velvet Underground-
platan áhrifaríkari þegar hún kom
út? Ja, það er manni sagt. Af fólk-
inu sem er í kringum mann, af
þeim sem skrifa söguna. En er hún
það? Já, í karlmiðuðum hvítum
heimi er hún það. En er Biggie
kannski áhrifaríkari á einhvern
máta? Einhvers staðar annars
staðar og gagnvart einhverjum
öðrum? T.d. ungu hipphoppelsk-
andi fólki sem er að fara að taka
við af okkur.
„Er það ekki tónlistin sjálf sem
á að ráða?“ heyri ég stundum sagt,
sem er í besta falli barnalegur mis-
skilningur. Hver er „tónlistin
sjálf“? Ef þú heyrir aldrei neitt
annað en hvítt karlarokk, hvernig í
ósköpunum áttu að geta metið það
sem er öðruvísi, hvað þá að komast
á þann stað að það sé mögulega
merkilegra en það sem þú ert að
hlusta á?
Og eitt að lokum: Af hverju eru
svona fáar konur á listanum? Nú,
því þær fá hreinlega ekki sömu
tækifæri og karlarnir til að búa til,
framleiða og koma tónlist sinni al-
mennilega á framfæri. Hugsið ykk-
ur öll þau meistaraverk sem hafa
farið forgörðum vegna þess að
sannanlega hæfileikaríkar stúlkur
hafa bugast undan þeim endalausu
hindrunum sem eru lagðar fyrir
þær, meðvitað sem ómeðvitað. RS
500 hefur líka endurspeglað þenn-
an veruleika rækilega allt frá upp-
hafi og gerir enn. Og viðheldur
honum jafnvel, með ritstjórn-
arvaldinu.
Merkilegt að svona listi, og þá
sérstaklega þessi, er svo miklu
meira en plötuupptalning. Hann er
líka birtingarmynd á samfélags-
legri þróun, tískusviptingum og
kynslóðabreytingum.
Eftir Arnar Eggert
Thoroddsen »Ef þú heyrir aldrei
neitt annað en hvítt
karlarokk, hvernig í
ósköpunum áttu að
geta metið það sem
er öðruvísi?
Arnar Eggert
Thoroddsen
Höfundur er aðjúnkt í félagsfræði
við Háskóla Íslands og doktor
í tónlistarfræðum. aet@hi.is
Er rokkið endanlega dautt?
Morgunblaðið er
farið að skrifa ekki-
fréttir og það á for-
síðu. Í fjögurra dálka
fyrirsögn er okkur til-
kynnt 24/9: Borgarlína
leysir ekki vanda. Þar
til viðbótar kemur svo
að hún skapar heilmik-
inn vanda, fjárhags-
vanda, umferðarvanda
og mengunarvanda.
Vonandi kemur eitthvað um það í
næstu blöðum.
Eins og áður var getið (Mbl.
23.07. sl.) er lífsstílshópur – trúar-
hópur – sem trúir því að einkabíll-
inn sé af hinu vonda og vill útrýma
honum. Þetta er réttlætt með að
hreinleiki andrúmsloftsins og lofts-
lagsvandinn krefjist þess. Menn eigi
að hjóla, ganga eða fara með strætó.
Strætó bs. hefur hlýðnast þessu og
vill þétta kerfið svo helmingi fleiri
séu innan 400 metra frá næstu
stoppistöð (Ársskýrsla Strætó 2019,
hér eftir nefnd Á19). Með þessu er
strætó að ganga erinda hins póli-
tíska meirihluta í Rvk. Hann vill
með borgarlínu þrefalda not-
endafjölda strætó, sem samkvæmt
A19 er að bæta 24.000 við þá 12.000
manns sem nota strætó nú þegar.
Trúarhópurinn fagnar þessu,
hann hefur sömu afstöðu til einka-
bílsins og hjálpræðisherinn til
brennivínsins, þótt þeir falli stund-
um sjálfir í freistni. Annað er varla
hægt, með miklu fleiri bíla en
brennivínsflöskur í kringum sig. Svo
er syndin lævís og lipur eins og Jón
Kristófer kadett í hernum fékk að
reyna. En svo eru líka hinir van-
trúuðu, þ.e. bíleigendur, þeir geta
haft svo einbeittan brotavilja að þeir
nota ekki strætó jafnvel þótt aðeins
séu 4 metrar í stoppistöðina en ekki
400. Svo spyrja má: Mun fjölgunin
takast og kemur einhver umhverf-
isbót út úr þessu?
Strætó rak 28 daglínur innan-
bæjar 2019, þar af má ætla út frá
tölum í Á19 að meðalfarþegafjöldi
yfir árið í þeim tólf vinsælustu hafi
verið um 10 manns í vagni, 14 mest,
8 minnst, eftir línum. Hljómar lítið,
en vandinn í rekstri
áætlunarvagna er ná-
kvæmlega þessi, þar
sem álagið er mjög
breytilegt í rúmi og
tíma. Svo nýtingin á
þessum 12 leiðum er
alveg viðunandi, því
Strætó er í gangi 16
tíma á sólarhring en
álagstíminn er ekki
nema um 6 tímar á
dag, auk þess sem
fjöldi stoppistöðva hef-
ur minna en 60 farþega
á dag, en þangað eru sendir um 60
vagnar daglega.
Tíu manns í vagni svarar til elds-
neytiseyðslu 4,5 l/100 km á farþega.
Tiltölulega svipað, e.t.v. heldur
betra en sparneytinn einkabíll.
Við förum aftur í Á19, þar eru 16
línur af 28 eftir. Þar eru tölurnar
meðalfjöldi 3, mest 5 minnst 1. Með-
aleldsneytiseyðsla 15 l/100 km á far-
þega, sama og eyðslufrekustu bens-
ínhákar. Hætt er við að
viðbótarfarþegarnir 24.000 sem
sækja á með stækkuðu kerfi, verði
eitthvað nær þessari eyðslutölu en
hinni. Þá verður stækkun strætó-
kerfisins ægivond fyrir umhverfið
og loftslagið.
Meðaleyðsla á farþega hjá strætó
er 325 lítrar á ári. Sparneytinn bíll
sem notar 325 lítra á ári í innanbæj-
arakstri í að fara með eigandann í
vinnuna 250 sinnum á ári eyðir 1,3 l
á ferð og kemst 13 km, sem verður
að telja nálægt þeirri vegalengd
sem meðal Reykvíkingur þarf að
ferðast fram og til baka í vinnuna.
Strætó og einkabíllinn eru þar
nokkuð í jafnvægi hvað útblást-
ursmengun varðar. Miðað við töl-
urnar að ofan gæti talan 325 farið
upp í 350-380 lítra á ári ef ferðum er
fjölgað. Þetta svarar til umfram-
eyðslu jarðefnaeldsneytis, 1.400.000
lítra á ári, miðað við óbreytt ástand
eða um 3,5 tonn á dag, sem bætist
þá ofan á þá 10-20 tonna umfram-
eyðslu jarðefnaeldsneytis á degi
sem fyrir er nú þegar. Hún er vegna
umferðartafa sem 25 ára aðgerða-
leysi í málefnum stofnbrautaum-
ferðar í Reykjavík hefur orsakað.
Því miður er þetta ekki eina
dæmið um að velmeinandi trúar-
hópar fari villur vegar í sinni pre-
dikun. Hið erfiða í slíkum málum er
hin trúarlega sannfæring predik-
aranna: Að það sé siðferðileg skylda
þeirra að berja sína skoðun í gegn,
hvað sem tautar og raular. Þeir
ganga einfaldlega út frá því að trúin
sé rétt, stækkun strætókerfisins
minnki mengun og bæti umhverfið.
Eins og sjá má hér að ofan eru eng-
ar líkur á því. Nokkuð öruggt er að
útblástursmengun eykst. Svipað má
segja um rykmengun. Í því máli má
Rvk. skammast sín fyrir að þvo nán-
ast aldrei göturnar.
Trúin að mengun væri einkabílum
að kenna átti ákveðinn rétt á sér
fyrir 50-60 árum. Að sá trúarlegi ka-
non sem smíðaður var þá skuli lifa
enn er e.t.v. ekki mikið, miðað við að
Biblían var gefin út eftir kirkjuþing-
ið í Nikeu 325 e. Kr. og lifir enn eftir
nær 17 aldir. Það sem gera þarf er
að draga nefið út úr erlendum trú-
ar- og fræðibókum, vinna úr gögn-
um, leggjast yfir ástand íslenskra
samgöngumála, og finna út það sem
gera þarf hér á Íslandi, með ný-
sköpun og frjóa hugsun að vopni.
Sem dæmi má nefna að engin raun-
veruleg rannsókn á mengunar-
ástandi vegna almennings-
samgangna hefur farið fram hér í
Reykjavík. Þetta er þrátt fyrir að
afkastamesta verkfræðistofan í
skrifum á borgarlínuguðspjöllum,
sem væntanlega verða gefin út í
einni Biblíu á sínum tíma, á í sínum
fórum nýjustu tækni og vísindi í
tölvuforritum til mengunarrann-
sókna. Þau voru á sínum tíma unnin
fyrir Rvk. En í dag er það trúin sem
gildir hjá borgarstjórn Rvk., ekki
raunveruleikinn.
Án Borgarlínu bætum við
loftið og samgöngurnar
Eftir Jónas
Elíasson » Andstæðingar einka-
bílsins trúa því að
stækkun strætókerf-
isins minnki mengun
og bæti umhverfið, en
engar líkur eru á því.
Mengun mun aukast.
Jónas Elíasson
Höfundur er prófessor.
jonaseliassonhi@gmail.com
Þekkir þú tilfinn-
inguna að þurfa að
berjast við að rifja upp
hluti, eins og nafnið á
myndinni á Netflix
sem þú horfðir á í gær
eða hvar þú lagðir bíl-
lyklana frá þér? Eða
hefur þú labbað inn í
herbergi og velt fyrir
þér hvað þú ætlaðir að
gera þar? Þú ert lík-
lega ekki ein(n) um það.
Minnið er margbrotið og gerður
er greinarmunur á ólíkum af-
brigðum þess. Þegar við gúglum en
munum ekki hvað við vorum að leita
að er það skammtímaminnið sem
bregst okkur. Skammtímaminnið
geymir aðeins upplýsingar í 20-30
sekúndur og því má líkja við
vinnsluminni tölvunnar. Í lang-
tímaminninu, sem má líkja við harða
diskinn, eru geymdar upplýsingar
sem hafa varðveist í lengri eða
skemmri tíma. Ef þú manst ekki af-
mælisdag góðs vinar eða notaðir sól-
gleraugu í gær en finnur þau ekki í
dag tengist það langtímaminninu.
Svefn er stór áhrifaþáttur þegar
kemur að langtímaminninu. Með
aldrinum verða breytingar á minn-
inu sem geta haft áhrif á hæfni okk-
ar til að læra nýja hluti, halda ein-
beitingu og muna hluti.
Streita og kvíði eru
eitur fyrir minnið
Sálfræðileg fyrirbæri eins og
streita og kvíði geta skert minn-
isgetu. Þegar við erum undir miklu
eða langvarandi álagi er algengt að
við gleymum. Viðbragð líkamans við
álagi er að auka framleiðslu svokall-
aðra streituhormóna eins og adr-
enalíns og kortisóls, sem hjálpa okk-
ur við að takast á við álag en geta
haft neikvæð áhrif á athyglisgáfuna
og minnisgetu. Undir álagi neitar
heilinn að taka við nýjum upplýs-
ingum og varðveita nýjar minn-
ingar. Kvíði truflar vitræna virkni
okkar og eykur árvekni, sem hefur
þau áhrif að við veitum neikvæðum
hlutum meiri athygli, eins og t.d.
óvæginni færslu á fésbókinni eða
dónalegum tölvupósti
sem kemur okkur í
uppnám. Þegar heilinn
einblínir á slíkar trufl-
anir á hann erfiðara
með að fá aðgang að því
sem hefur varðveist í
minninu.
Höldum minninu í
toppformi
Við getum gert ým-
islegt til að halda minn-
inu í góðu formi:
 Regluleg hreyfing
eykur framleiðslu á endorfíni sem
dregur úr áhrifum streitu á líkam-
ann.
 Hollur og næringarríkur matur
sem er ríkur að andoxunarefnum er
góður fyrir minnið.
 Hugleiðsla og jógaæfingar
draga úr áhrifum streitu og róa
taugakerfið.
 Slökun er jafn mikilvæg fyrir
heilabúið og hreyfing.
 Félagsleg virkni hjálpar til við
að halda heilanum virkum.
 Góður og nægur svefn hefur
áhrif á hversu vel heilinn getur
munað hluti.
 Það borgar sig að gera eitt í
einu því þegar við gerum margt í
einu eigum við erfiðara með að
muna upplýsingar.
 Minnisaðferðir eru gagnlegar,
eins og að setja bíllyklana alltaf í
skálina á stofuborðinu, segja hlutina
upphátt eða skrá niður það sem við
þurfum að muna.
 Minnisleikir eins og t.d. su-
doku, krossgátur eða þjálf-
unartölvuforrit eins og Lumosity og
Peak eru hönnuð til að bæta minni
og einbeitingu.
 Að læra nýja hluti hefur einnig
jákvæð áhrif á minni okkar.
Gleymum
ekki minninu
Eftir Ingrid
Kuhlman
Ingrid Kuhlman
» Við getum gert ým-
islegt til að halda
minninu í toppformi.
Höfundur er framkvæmdastjóri
Þekkingarmiðlunar og með meistara-
gráðu í hagnýtri jákvæðri sálfræði.
ingrid@thekkingarmidlun.is