Morgunblaðið - 23.12.2020, Blaðsíða 16

16 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 23. DESEMBER 2020
Í haust setti Vatna-
jökulsþjóðgarður
kvóta á fjölda ferða-
manna í jöklagöngur
og íshellaferðir sem
var byggður á mati
starfsmanna þjóð-
garðsins á þolmörkum
skriðjökla og íshella.
Þessi kvótasetning
hefur valdið mikilli
skerðingu hjá ferða-
þjónustufyrirtækjum í sveitunum
sunnan Vatnajökuls, fyrirtæki sem
eru frumkvöðlar í íshellaferðum á
Íslandi. Þau hafa skapað ný tæki-
færi í atvinnulífi í brothættri
byggð. Eigendur og starfsmenn
þeirra hafa í gegnum árin fjárfest
í uppbyggingu á svæðinu, fast-
eignum, búnaði, markaðssetningu
og jafnframt byggt upp þekkingu
sem í eru fólgin mikil verðmæti
sem bæði Íslendingar og erlendir
ferðamenn hafa fengið að njóta á
undanförnum árum.
Samkvæmt reglugerð um
Vatnajökulsþjóðgarð var eitt af
markmiðum með friðlýsingu
Vatnajökuls að styrkja byggð og
atvinnustarfsemi í nágrenni þjóð-
garðsins. Ber að líta á Vatnajök-
ulsþjóðgarð sem mikilvæga aðgerð
til eflingar byggðar á svæðinu.
Ekki má sjá að stjórn Vatnajök-
ulsþjóðgarðs hafi haft þessi mark-
mið að leiðarljósi við samnings-
gerð við ferðaþjónustufyrirtæki á
svæðinu.
Að skerða rétt til atvinnufrelsis
er skerðing á þeim mannrétt-
indum sem varin eru í stjórn-
arskrá lýðveldisins Íslands og
verður ekki gerð nema með laga-
setningu. Það er ský-
laus krafa okkar að
ákvörðun um setn-
ingu kvóta verði um-
svifalaust afturkölluð
og að ekkert annað
en fagmennska ráði
för við ákvarð-
anatöku varðandi
takmörkun gesta í
Vatnajökuls-
þjóðgarði.
Ákvörðun byggð á
huglægu mati
Við skerðingu stjórnarskrár-
bundins réttar til atvinnufrelsis
þurfa almannahagsmunir að vega
þyngra en réttur aðila. Huglægt
mat starfsmanna Vatnajök-
ulsþjóðgarðs um að upplifun
gesta sé ábótavant getur ekki tal-
ist sem rök er varða almanna-
hagsmuni.
Þegar Þingvallaþjóðgarður
ákvað að ná betur utan um köfun
í þjóðgarðinum var gerð 69 blað-
síðna þolmarkagreining unnin af
Eflu verkfræðistofu, niðurstaða
þeirrar greiningar var að Silfra
væri ekki komin að þolmörkum.
Ekki er að sjá að Vatnajökuls-
þjóðgarður hafi gert sambæri-
legar rannsóknir á þolmörkum í
aðdraganda kvótasetningarinnar
en forsenda fyrir setningu kvóta
er að skilgreina þolmörk svæð-
isins, tryggja öryggi ferðamanna
sem og væntingar markhóps um
upplifun án þess að gengið sé á
þær auðlindir sem ferðamennska
byggist á.
Svo virðist sem ákvörðun um
kvóta hafi verið eingöngu tekin á
grundvelli ágiskunar starfsmanna
Vatnajökulsþjóðgarðs um upp-
lifun ferðamanna, ófullkominna
gagna úr sjálfvirkum bílateljara
og kvartana frá aðilum sem hafa
ekki verið hlynntir þeirri fjölgun
ferðamanna sem hefur átt sér stað
síðastliðin ár.
Íshellar sem áður voru lítt
þekktir hafa á síðustu árum orðið
meira áberandi og algengari
áfangastaður hjá ferðamönnum
þökk sé uppbyggingu ferðaþjón-
ustufyrirtækja á svæðinu. Til að
gæta öryggis og auka upplifun á
svæðinu hafa heimamenn byggt
upp aðstöðu sem og þekkingu. Það
er eðlileg þróun að fleiri sækja
ferðamannastaði þegar þeir verða
þekktir en þó var engin könnun
gerð um hvað þykir eðlilegur
fjöldi ferðamanna í aðdraganda
kvótasetningarinnar. Í kjölfar
fjölgunar ferðamanna hefur sam-
setning þeirra breyst, sá hópur al-
mennra ferðamanna sem hefur
heimsótt landið í seinni tíð kann
að hafa hafa aðrar væntingar en
þeir sem komu á árum áður.
Ef litið er til upplifunar gesta á
vefsíðum þar sem gestir geta gefið
ákveðnum ferðum og stöðum ein-
kunnir eru jöklagöngur og íshella-
ferðir að fá mjög háar einkunnir
en gestir gefa þeim 4,5 til 5 af
fimm mögulegum. Ljóst er að
þörf er á markvissari gagnasöfn-
un í formi viðhorfskannana áður
en hægt er að taka ákvörðun um
kvótasetningu á svæðinu sem er
byggð á viðhorfi og upplifun
ferðamanna.
Ekki þörf á að setja kvóta
til að tryggja öryggi gesta
Þeir þættir sem hins vegar
ættu að liggja til grundvallar eru
annars vegar að tryggja að land
liggi ekki undir skemmdum og
hins vegar öryggismál.
Nágrenni skriðjökla og íshella
er jökulurð og vegna bráðnunar
breytast aðstæður ört og íshellar
lifa ekki nema eitt tímabil. Því er
lítil hætta á að land á því svæði
liggi undir skemmdum af manna-
völdum. Ferðaþjónustuaðilar á
svæðinu hafa lagt mikla vinnu í að
efla aðgengi að jökulsporðinum og
eru aðgengismál til fyrirmyndar.
Hins vegar þarf ávallt að
tryggja öryggi gesta og ætti
Vatnajökulsþjóðgarður að gera þá
skýlausu kröfu að allir ferðaþjón-
ustuaðilar sem koma með gesti á
svæðið uppfylli kröfur Vakans
sem er vottað gæða- og umhverf-
iskerfi ferðaþjónustunnar og gerir
miklar kröfur til öryggismála og
menntunar leiðsögumanna við erf-
iðar aðstæður á jöklum. Við inn-
leiðingu Vakans er skilgreindur
fjöldi gesta á leiðsögumann og er
því ekki þörf á að setja kvóta til
að tryggja öryggi gesta á jökli.
Vantar faglega greiningu
Við þessa fyrstu úthlutun kvóta
í Vatnajökulsþjóðgarði var mik-
ilvægt að standa faglega að
ákvörðunum og nauðsyn hennar
rökstudd. Það er margt við ferlið
sem er ámælisvert og mikilvægt
að flýta sér hægt þegar slíkar
ákvarðanir eru teknar.
Samkvæmt meðalhófsreglu
stjórnvalda skal aðeins taka
íþyngjandi ákvörðun þegar lög-
mætu markmiði, sem að er stefnt,
verður ekki náð með öðru og væg-
ara móti og þess þá gætt að ekki
sé farið strangar í sakirnar en
nauðsyn krefst. Ekki er séð að
meðalhófs hafi verið gætt við
setningu kvótans.
Fagleg greining á þörfinni fyrir
fjöldatakmörkun þarf að fara
fram. Einnig þarf að meta áhrif á
starfsgrundvöll ferðaþjónustu-
fyrirtækja í byggð næst þeim
stöðum sem um er að ræða.
Samningar gerðir án
fjöldatakmarkana
Það var ekkert því til fyrirstöðu
að Vatnajökulsþjóðgarður gerði
samninga við ferðaþjónustu-
fyrirtækin á svæðinu og geri ríkar
kröfur um öryggismál með kröfu
um innleiðingu Vakans án þess að
takmarka gestafjölda. Það hefði
verði rökrétt aðgerð í ljósi með-
alhófsreglu og í ljósi þess að um
er að ræða þróunarverkefni í
miðjum heimsfaraldri.
Ákvarðanir stjórnar Vatnajök-
ulsþjóðgarðs þurfa að vera í sam-
ræmi við markmið lagasetningar
og vilja löggjafans og mega ekki
stjórnast af skoðunum starfs-
manna þjóðgarðsins. Slík vinnu-
brögð munu einungis ala á tor-
tryggni og efa í garð stjórnenda
Vatnajökulsþjóðgarðs.
Kvótasetning heggur í brothætta byggð í Öræfasveit
Eftir Aron
Franklín
Aron Franklín
» Ákvarðanir stjórnar
Vatnajökulsþjóð-
garðs þurfa að vera í
samræmi við markmið
lagasetningar og vilja
löggjafans og mega ekki
stjórnast af skoðunum
starfsmanna þjóð-
garðsins.
Höfundur er þriðja kynslóð leiðsögu-
manna í Öræfum og hefur byggt upp
fyrirtæki sem verður fyrir mikilli
skerðingu vegna kvótans.
Umhverfisráðherra talar þessa
dagana fyrir frumvarpi sínu um
nýja ríkisstofnun, hálendisþjóðgarð,
og reynir að telja þjóðinni trú um
að hann hafi náð víðtækri sátt við
sveitarfélögin um málið. Vissulega
fór ráðherra um sveitir á vormán-
uðum og spjallaði við fulltrúa sveit-
arfélaga. Fundirnir voru boðaðir
með afar skömmum fyrirvara og
engin gögn lágu fyrir á fundunum.
Þeir fulltrúar sveitarfélaga sem
sátu fundi með ráðherra óskuðu
ítrekað eftir að fundargerðir væru
ritaðar, til að fá gögn eða minn-
ispunkta frá ráðuneytinu sem hægt
væri að leggja fyrir sveitarstjórnir.
Öll mál sem snerta hagsmuni sveit-
arfélaga og íbúa þeirra ber sveit-
arstjórnum að taka fyrir á löglega
boðuðum fundum. Öllum málum
sem sveitarstjórnir taka fyrir skulu
fylgja gögn um málefnið svo kjörnir
fulltrúar geti tekið upplýsta ákvörð-
un um málefnið. Engin slík gögn
bárust sveitarfélögum á Suðurlandi.
Umhverfisráðherra mun ráða
Ráðherrann talar um að komið
hafi verið til á móts við sveitarfélög
á þá leið að skipulagsvald þeirra
skerðist ekki. Rétt er að sú breyt-
ing hefur orðið hvað varðar stjórn-
unar- og verndaráætlanir að ekki er
sérstaklega tekið fram að þær séu
bindandi fyrir sveitarfélög eins og
var í upphaflegu frumvarpi. Erfitt
er að sjá að þetta hafi raunverulega
þýðingu um aukið vægi sveitarfé-
laga, enda hefði áætlunin stöðu sem
sérákvæði um landnýtingu á þjóð-
garðssvæðinu. Þá er í 16. grein
frumvarpsins um réttaráhrif stjórn-
unar- og verndaráætlunar tekið
fram að ráðherra sé heimilt að setja
í reglugerð nánari ákvæði um rétt-
aráhrif áætlana. Með öðrum orðum
getur hann með einfaldri reglugerð-
arbreytingu afmarkað nánar að
stjórnunar- og verndaráætlanir
verði bindandi fyrir sveitarfélög.
Einnig kemur fram að mann-
virkjagerð eða hverskonar jarðrask
innan hálendisþjóðgarðs er bannað
ef ekki er gert ráð fyrir þeim í
stjórnunar- og verndaráætlunum.
Ef litið er á 17. grein laganna þá er
óframkvæmanlegt fyrir sveitarfé-
lagið að ráðast í framkvæmdir sem
ekki er gert ráð fyrir í stjórnunar-
og verndaráætlun eða að höfðu
samráði við og með samþykki
garðsins. Sveitarfélögin mega því
ekki gera neitt sem umdæmisráði í
þjóðgarðinum hugnast ekki, og mið-
að við þá stjórnsýslu sem lagt er
upp með getur stjórn garðsins
breytt áætlunum umdæmisráða og
síðast en ekki síst getur ráðherra
breytt áætlunum stjórnar þjóð-
garðsins. Það er því rangt hjá ráð-
herra að skipulagsvald skerðist
ekki. Kröfur sveitarfélaga snúast
ekki síst um áframhaldandi sjálf-
stjórn yfir okkar eignum á hálend-
inu. Það er hlutverk kjörinna full-
trúa að taka ákvarðanir um
þjóðlendur innan sinna sveitar-
félagamarka og framtíðarskipulag
þeirra. Ákvarðanir eru m.a. byggð-
ar á umsögnum allra hagaðila, hvort
sem eru samtök, nytjaréttarhafar
eða einkaaðilar. Auk þess sem unnið
er eftir þjóðlendulögum, skipulags-
lögum og landsskipulagsstefnu við
stefnumótun.
Skattgreiðendur borga
Ný ríkisstofnun útheimtir mikið
fjármagn. Að reka ríkisstofnun út-
heimtir mikið fjármagn. Að byggja
upp öfluga innviði á þriðjungi Ís-
lands útheimtir gríðarlega fjármuni.
Lítið sem ekkert hefur verið fjallað
um það í fjölmiðlum hvað hin nýja
ríkisstofnun ráðherra mun kosta
skattgreiðendur. Skv. skýrslu þver-
pólitískrar nefndar um miðhálend-
isþjóðgarð má ætla að árlegur
rekstrarkostnaður verði nálægt 3
milljörðum. Í greinargerð frum-
varpsins kemur fram að áætlaður
viðbótarrekstrarkostnaður við
stækkun Vatnajökulsþjóðgarðs
verði 600-700 milljónir á ári. Hvergi
hefur komið fram hver áætlaður
kostnaður er við uppbyggingu meg-
instarfsstöðva, þjónustustöðva á há-
lendi og láglendi, salernishúsa, bíla-
stæða og svo mætti lengi telja. Allir
þessir innviðir verða að vera til
staðar víða um hálendið svo hægt sé
að rukka þjónustugjöld, þau eiga jú
að standa undir rekstri stofnunar-
innar. Það virðist vera algert auka-
atriði hvernig fjármagna á nýju rík-
isstofnunina, en auðvitað blasir það
við, skattgreiðendur munu borga.
Ég vil meira
Nú stendur yfir vinna sunn-
lenskra sveitarfélaga við svæð-
isskipulag suðurhálendisins og telj-
um við að skynsamlegt sé að sjá
hvert sú vinna leiðir. Það má vel
vera að sú vinna leiði af sér ein-
hverskonar útfærslu á þjóðgarði
sem tæki yfir hluta þjóðlendnanna.
Slíkur þjóðgarður yrði þá stofnaður
með samþykki og viljayfirlýsingu
viðkomandi sveitarfélaga líkt og
gert var milli ríkis og sveitarfélaga
þegar Vatnajökulsþjóðgarður var
stofnaður. Er það svo slæmt að
hugmynd og útfærsla á einhvers-
konar þjóðgarði á hálendinu komi
frá íbúunum sem næst svæðinu búa
og hafa sinnt því í áratugi? Sú hug-
mynd var rædd við ráðherra á ein-
um af þeim fundum sem hann átti
með sveitarstjórnarfólki, hvort ekki
væri skynsamlegt að byrja smærra,
taka jöklana og svæði í kringum þá
fyrst og gera að þjóðgarði, svo væri
alltaf möguleiki á að stækka svæðið.
Svar ráðherra var skýrt: Ég vil
meira!
Snýst frumvarpið
um að reisa sér minnisvarða?
Rétt er að taka fram að við kjörn-
ir fulltrúar á landsbyggðinni viljum
vernda náttúruna, þó afstaða okkar
til fyrirhugaðs þjóðgarðs sé þessi.
Við erum andvíg því að stjórnun og
skipulag svæða innan okkar sveitar-
félagamarka færist frá því að vera í
höndum viðkomandi sveitarfélags,
til annarra sveitarfélaga, fulltrúa
frjálsra félagasamtaka og embættis-
manna ríkisins. Þær breytingar sem
hafa verið gerðar á þessum þætti
frá upphaflegum áformum þar til
frumvarpið var lagt fram nægja
ekki og eru litlar sem engar þegar
kemur að skipulagsskyldu sveitarfé-
laga. Það liggur ekkert á, tökum
okkur góðan tíma í svona stórt mál-
efni sem þarf miklu meiri umræðu.
Þetta er ekki spurning um minn-
isvarða heldur næstu kynslóðir.
Ný ríkisstofnun í sátt við sveitarfélögin?
Eftir Guðrúnu Svanhvíti Magn-
úsdóttur, Jón Bjarnason, Ingv-
ar Hjálmarsson, Egil Sigurðs-
son, Harald Eiríksson og
Guðmund Viðarsson
» Tökum okkur góðan
tíma í svona stórt
málefni sem þarf miklu
meiri umræðu. Þetta er
ekki spurning um minn-
isvarða heldur næstu
kynslóðir.
Jón
Bjarnason
Guðrún Svanhvít er sveitarstjórn-
armaður í Bláskógabyggð, Jón er
sveitarstjórnarmaður í Hrunamanna-
hreppi, Ingvar er sveitarstjórnar-
maður í Skeiða- og Gnúpverjahreppi,
Egill er sveitarstjórnarmaður í Ása-
hreppi, Haraldur er sveitarstjórnar-
maður í Rangárþingi ytra og Guð-
mundur er sveitarstjórnarmaður í
Rangárþingi eystra.
Haraldur
Eiríksson
Guðmundur
Viðarson
Guðrún Svanhvít
Magnúsdóttir
Egill
Sigurðsson
Ingvar
Hjálmarsson