Börn og menning - 01.04.2007, Blaðsíða 7

Hver var að hlæja?
5
eða lausavísur, þær eru höfundarlausar,
sameign barna og fullorðinna frá tímum
þegar mörkin milli menningarheima
kynslóðanna voru óljósari en síðar varð.
Þessarfáu vísurendurspegla dapraraðstæður
þótt flestar séu ekki annað en látlausar
ferskeytlur og sumar varla það - líkt og þessi
beiski tregadropi sem seytlar til okkar aftur
úr grárri forneskju:
Þegar á unga aldri
lifi ég enn og leik mér aldrei.
„Mikið undur á ég bágt"
Raunirnareru margvíslegar: kuldi, myrkfælni,
hungur og einsemd, vinnuharka - og löng
yrði sú eymdarþula öll.
Flestir foreldrar unnu myrkranna á milli og
því skorti iðulega nauðsynlega barnagæslu.
Víða er sagt frá því hvernig gripið var til þess
neyðarúrræðis að ung börn voru bundin
niður á koppinn við rúmstólpa eða slíkt allan
daginn á meðan fólk var við útiverk. Báru
sum þess aldrei bætur.
Illa liggur á henni
að henni sækir húmið.
Fer hún mamma frá henni
og fleygir henni í rúmið.
Kvein er hart að heyra þitt
ég hjá þér spart má vera.
Hjartans litla hjartað mitt
ég hef svo margt að gera.
Þegiðu barn og bíttu skarn í horni.
Ég get ekki huggað þig
fyrr en á miðjum morgni.
Við 5-6 ára aldur eða fyrr var farið að
fela börnum verk sem þau þurftu að leysa
algerlega á eigin spýtur. Taka má dæmi af
tilteknu stúlkubarni sem var fimm ára þegar
hún átti að að gæta bróður síns tveggja
vikna meðan fólk var á engjum. Á tíunda
ári var hún höfð ein heima til að gæta
bræðra sinna, eins, tveggja og sex ára.
Auk þess átti hún að búa um rúmin, sópa
baðstofuna, mala bankabygg í grautinn
og skera kálið sem átti að hafa út á hann.
Börnin áttu líka að moka fjósið og hafa lokið
öllu saman þegar móðir þeirra kæmi heim til
búverkanna. Það er sama hvort maður setur
sig í spor barnanna eða móðurinnar sem
Birt með leyfi Héraðsskjalasafns Skagfirðinga (höf. ókunnur).
á hálfan vinnudag eftir þegar heim kemur
- hvort tveggja virðist óumflýjanleg ofraun.
Með aldrinum vfkkaði verksviðið og
kröfurnar þyngdust. Á sumrin var hjáseta
talin henta 8 ára barni en 10.-12. árið
markaði upphaf smalaaldursins. Fylgdi því
mikil ábyrgð og harðar refsingar ef útaf bar.
Mikið undur á ég bágt
allur sundur marinn.
Af því stundum ýli hátt
eins og hundur barinn.
Nú er mér á kinnum kalt
bítur kuldinn rauði.
Hvergi finn ég fé mitt allt
fjóra vantar sauði.
Raun er að vera rassvotur
raun er að vera syfjaður.
Raun er að hafa rýrt í vömb
raun er að elta stekkjarlömb.
Á veturna voru börnin látin prjóna og
dæmi eru um að 11-12 ára börnum væri
sett fyrir að prjóna par af sjóvettlingum á
dag. Þær miklu kröfur sem gerðar voru um
vinnuframlag, oft umfram getu, hefur að
vonum verið mörgum þung byrði. Hugtakið
„barnlúinn" var lengi til í málinu og var
notað um þá sem vegna vinnuhörku náðu
aldrei fullum vexti eða líkamlegum þroska
Fyrst þú ert komin á fjórða ár
fara áttu að vinna.
Þú átt að læra listir þrjár
lesa, prjóna og spinna.
Fimm á milli í fyrsta sinn
þú færð að prjóna.
Vertu iðin(n) verki að þjóna
varastu að gapa og góna.
Raular gamli rokkurinn
rífast vinnuhjúin.
Lftið síkkar sokkur minn
seint mun verða búinn.
Hungur, kuldi, myrkur
Hungrið var aldrei mjög langt undan. Heita
mjólkin, sem Ólína nefnir hér í upphafi, var
undanrenna sem soðin hafði verið daglangt,
þ.e. soðin niður. Var það eini kvöldmaturinn
og eins og hún segir: „auðvitað fengu piltar í
stærri ílátum en stúlkur og krakkar minnst."
Þar sem spónamatur var með alminnsta
móti, var þeim sem minnst fengu skammtað
úr skel.
Drengurinn í dvölinni
dugir ekki að góla.
Skammtað var úr skelinni
á skærri hátíð jóla.
Hjónin borða hangiket
hjúin svöng það vita.
Smalinn sárt af sulti grét
samt fékk engan bita.
Svo var það kuldinn.