Morgunblaðið - 04.02.2021, Síða 62

62 MENNING
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 4. FEBRÚAR 2021
AF BÓKUM
Hannes Hólmsteinn Gissurarson
hannesgi@hi.is
Íupphafi málsvarnar Jóns Ás-geirs Jóhannessonar, sem Ein-ar Kárason rithöfundur færði í
letur og kom út í janúar 2021, líkir
hann málum gegn honum við Drey-
fusarmálið franska, þegar franskur
liðsforingi af gyðingaættum var
hafður fyrir rangri sök um njósnir,
jafnvel þótt yfirvöld vissu eða hefðu
rökstuddan grun um, hver væri sek-
ur. Þessi líking er fráleit. Saga Jóns
Ásgeirs á sér hins vegar tvær hlið-
stæður í íslenskum bókmenntum.
Önnur er helgisaga Jóns biskups
Ögmundarsonar, sem Gunnlaugur
Leifsson munkur skráði í því skyni
að fá biskup tekinn í heilagra manna
tölu. Bera þar samtíðarmenn Jóns
vitni um manngæsku hans. Sams
konar vitnisburði vina og samstarfs-
manna Jóns Ásgeirs getur að líta í
bók þeirra Einars: Hann sé stilltur,
fámáll, talnaglöggur, umtalsfrómur,
duglegur, þolinmóður, örlátur og
raungóður. Hin hliðstæðan er
Píslarsaga Jóns Magnúsarsonar
(Jóns þumlungs), þar sem hinn vest-
firski klerkur lýsir af mergjaðri
mælsku göldrum gegn sér. Galdra-
kindurnar eru nú ekki Jón Jónsson
og börn hans Jón og Þuríður, eins og
í dæmi Jóns þumlungs, heldur Davíð
Oddsson, forsætisráðherra 1991-
2004 og seðlabankastjóri 2005-2009.
Afreksmaður verður
píslarvottur
Ég efast ekki um, að Jón Ásgeir
hafi flesta þá mannkosti til að bera,
sem vinir hans og samstarfsmenn
vitna um. Sjálfur kann ég vel við
hann og hef átt ánægjuleg samtöl við
hann, eins og hann minnist á, og er
allt rétt, sem þeir Einar segja um
mig. Í fyrsta hluta bókarinnar grein-
ir frá því afreki Jóns Ásgeirs og föð-
ur hans, Jóhannesar Jónssonar í
Bónus, að hefja verslunarrekstur ár-
ið 1989 með tvær hendur tómar,
leggja áherslu á lítinn tilkostnað og
lágt vöruverð almenningi til hags-
bóta. Er sú saga hin ævintýralegasta
og besti hluti bókarinnar. Undir for-
ystu Davíðs Oddssonar var að renna
upp á Íslandi ný öld, þar sem lánsfé
var ekki skammtað eftir flokks-
skírteinum, heldur mati fjár-
málastofnana á endurgreiðslugetu
lántakenda (og vonum þeirra um
þóknanir). Jafnframt voru fjár-
magnshöft í erlendum viðskiptum
afnumin. Þeir feðgar nutu útsjónar-
semi sinnar og dugnaðar og urðu
brátt ríkir á íslenskan mælikvarða.
Ég var einn þeirra, sem dáðist að
þeim. En mikið vill meira. Þegar rík-
ið seldi helminginn í Fjárfestingar-
banka atvinnulífsins árið 1999, hóf
Jón Ásgeir samstarf um kaup á hon-
um við hinn umdeilda fjármálamann
Jón Ólafsson, sem Davíð hafði litlar
mætur á, ekki síst eftir að hann
studdi R-listann fjárhagslega í
Reykjavík 1994 og reyndi að fá
vinstri flokkana til að mynda stjórn
undir forystu Halldórs Ásgríms-
sonar 1999. Davíð er eins og dýrið í
söngleiknum franska. Það er ægi-
lega grimmt: það ver sig, ef á það er
ráðist.
Jafnframt því sem Jón Ásgeir hóf
að fjárfesta í fyrirtækjum óskyldum
smásöluverslun, jókst hlutdeild
Bónusfeðga, sem nú kenndu sig við
Baug, í smásöluverslun. Í krafti auð-
æfa sinna og lánstrausts keyptu þeir
upp hvert fyrirtækið af öðru. Jó-
hannes í Bónus hafði sagt, að ekkert
fyrirtæki á smásölumarkaði ætti
helst að ráða meira en 10 hundraðs-
hlutföllum af markaðnum, en Baug-
ur réð miklu meira. Víða lá við, að
þeir næðu einokunaraðstöðu. Davíð
taldi þá beita þessari aðstöðu til að
halda vöruverði hærra en eðlilegt
mætti teljast. Kvað hann hugsanlegt
að skipta slíku fyrirtæki upp, eins og
gert var í Bandaríkjunum á önd-
verðri tuttugustu öld. Furðu sætir,
þegar Einar segir frá þeirri yfirlýs-
ingu (bls. 187), að hann þegir um, að
hún var í svari við fyrirspurn frá
Össuri Skarphéðinssyni, þá for-
manni Samfylkingarinnar, á þingi í
janúar 2002 um, til hvaða ráða væri
rétt að grípa til að afstýra hringa-
myndun í smásöluverslun.
Jón Ásgeir hafði tekið illa and-
stöðu Davíðs árið 1999 við kaup
þeirra Jóns Ólafssonar á banka. Jón
Ásgeir tók enn verr varnaðarorðum
Davíðs á þingi árið 2002 um fákeppni
og hringamyndun. Davíð fékk síðan
fregnir af því, að Jón Ásgeir hefði
velt því fyrir sér, hvort ekki mætti
bera fé á sig. Sjálfur sagði Jón Ás-
geir mér í spjalli okkar 23. mars
2003, að mútumálið væri mjög orðum
aukið. Hann hefði setið eitt kvöldið
með tveimur samstarfsmönnum sín-
um, sem hann nafngreindi. Talið
hefði borist að andstöðu Davíðs við
Baug. Þá hefði þetta verið orðað í
gamni í sambandi við orðróm um, að
Decode hefði mútað Davíð. Ég sagði
Jóni Ásgeiri, að sumt ætti ekki einu
sinni að nefna í gamni, og forsætis-
ráðherra hefði tekið þetta óstinnt
upp. Allir, sem þekktu Davíð, vissu,
hversu fáránlegt þetta væri.
Upphaf Baugsmálsins
Þá hugmynd Jóns Ásgeirs, að
Davíð ofsækti sig, má því rekja til
sölu helmingshlutar í FBA 1999 og
umræðna um hringamyndun og fá-
keppni í smásöluverslun að frum-
kvæði Össurar Skarphéðinssonar
2002. En nú var Ísland orðið of lítið
fyrir Jón Ásgeir. Hann naut hér nær
ótakmarkaðs lánstrausts. Íslenskir
bankamenn höfðu ofurtrú á honum.
„Jón Ásgeir is a winner,“ sagði Sig-
urjón Þ. Árnason bankastjóri hróð-
ugur við mig. Jón Ásgeir taldi sig
koma auga á góð viðskiptatækifæri í
smásöluverslun erlendis, og hann
var að undirbúa kaup á breska stór-
fyrirtækinu Arcadia sumarið 2002,
þegar efnahagsbrotadeild lögregl-
unnar gerði 28. ágúst húsleit hjá
Baugi, en það varð til þess, að kaupin
á Arcadia fóru út um þúfur, þótt Jón
Ásgeir græddi síðan morð fjár á sölu
hlutabréfa sinna í fyrirtækinu.
(Hann virðist hafa haft rétt fyrir sér
um, að á þeim tíma væri hagstætt að
kaupa í Arcadia.) Jón Ásgeir taldi
Davíð hafa sigað lögreglunni á sig,
og hófst nú sú píslarsaga, sem hann
segir af sjálfum sér.
Þótt Einar endurtaki í bókinni
þessar ásakanir Jóns Ásgeirs, eru
þær með öllu tilhæfulausar. Davíð
var vissulega oft gagnrýninn á Baug
og sparaði þá ekki alltaf stóru orðin í
einkasamtölum, en það var vegna
þess, að hann hafði (eins og Össur
þá) þungar áhyggjur af hringa-
myndun og fákeppni. Var eðlilegt,
að forsætisráðherra landsins léti sig
þetta varða. En Davíð hafði hlotið
góða menntun sem lögfræðingur og
gætti þess vandlega sem forsætis-
ráðherra að virða lögmætisregluna,
en hún er, að hverju valdi er af-
markað svið, sem ekki má fara yfir.
Til er miklu einfaldari skýring á
húsleit lögreglunnar í ágúst 2002.
Baugsfeðgar höfðu aflað sér tveggja
hatrammra andstæðinga. Jón Ger-
ald Sullenberger, sem annaðist við-
skipti fyrir Baug í Bandaríkjunum,
taldi Jón Ásgeir hafa gerst nær-
göngulan við konu sína, og er ekki
ofmælt, að hann réð sér ekki fyrir
reiði. Jónína Benediktsdóttir hafði
verið í sambandi við Jóhannes, föður
Jóns Ásgeirs, en upp úr því hafði
slitnað, og taldi Jónína Baugsfeðga
bera ábyrgð á gjaldþroti hennar.
Var henni líka heitt í hamsi og sagði
hverjum sem er (þar á meðal mér)
ófagrar sögur um viðskiptahætti
feðganna. Jónína reyndi hvað eftir
annað að ná tali af Davíð til að rekja
raunir sínar, en Davíð kærði sig ekki
um að hafa nein afskipti af þessu
máli og hitti hana því aldrei.
Jón Gerald lagði sumarið 2002
fram kæru á Jón Ásgeir fyrir að
hafa látið sig útbúa háan reikning,
62 milljónir, sem var tekjufærður
hjá Baugi, þótt hann hefði ekki verið
greiddur. Var bókhald fyrirtækisins
þannig fegrað. Kvaðst hann hafa
grun um, að margt fleira væri at-
hugavert við rekstur fyrirtækisins,
og vakti það áhuga efnahags-
brotadeildar lögreglunnar. Það
styrkti eflaust málstað Jóns Geralds
í augum lögreglumanna, að hann
hafði útvegað sér einn öflugasta lög-
fræðing landsins, Jón Steinar Gunn-
laugsson, en hann hafði raunar var-
að Jón Gerald við því, að hann hefði
ekki síður en Jón Ásgeir brotið bók-
haldslög með því að útbúa þennan
reikning. Höfðu sambærilegar hús-
rannsóknir verið gerðar áður hjá
ýmsum íslenskum stórfyrirtækjum.
Baugsmálinu lauk með því, að
þeir Jón Ásgeir og Jón Gerald fengu
báðir skilorðsbundinn fangelsisdóm
fyrir að hafa útbúið og tekjufært
þennan reikning upp á 62 milljónir,
sem upphaflega var kært fyrir, og
þannig fegrað bókhald Baugs. Í
rannsókn málsins varð líka uppvíst,
að Jón Ásgeir hafði látið fjölskyldu-
fyrirtæki sitt, Gaum, kaupa á laun
fyrirtækið Vöruveltuna og ári síðar
selt það miklu dýrar Baugi, sem þá
var almenningshlutafélag. (Mun-
urinn var rösklega 300 milljónir að
teknu tiiliti til eignasölu, á meðan
fyrirtækið var í eigu Gaums.) Ég hef
aldrei skilið þá niðurstöðu dómstóla,
að það hafi aðeins verið venjuleg við-
skipti.
Einkennilegar sögur
Ég held, að Jón Ásgeir sé þrátt
fyrir marga góða kosti ekki sá sak-
leysingi, sem Einar Kárason vill vera
láta í þessari bók. Það er frekar Ein-
ar sjálfur, sem er sakleysinginn.
Sumt í frásögn hans gengur ekki
upp. Hann skráir til dæmis sam-
viskusamlega eftir lögfræðingi Jóns
Ásgeirs (bls. 270), að lán Glitnis til
Baugs hafi snarhækkað, eftir að Jón
Ásgeir tók stjórnina í bankanum vor-
ið 2007, af því að gengi krónunnar
hafi fallið, og við það hafi allar upp-
hæðir hækkað. En hefðu lán til ann-
arra aðila þá ekki átt að hækka að
sama skapi? Í skýrslu rannsókn-
arnefndar Alþingis kom einmitt
fram, að hlutfall lána Glitnis til
Baugs af heildarútlánum jókst veru-
lega, eftir að Jón Ásgeir náði yfir-
höndinni í bankanum. Af einhverjum
ástæðum birti rannsóknarnefndin
ekki neitt samanburðarlínurit um
þróun lána bankanna til stærstu við-
skiptahópanna. Ég gerði hins vegar
slíkt línurit eftir tölum nefndarinnar,
og af því sést, að sú niðurstaða henn-
ar er rétt, að Jón Ásgeir var í sér-
flokki um skuldasöfnun við bankana.
Einar gengur eins og rannsóknar-
nefnd Alþingis fram hjá mikilvægri
spurningu: Hvernig í ósköpunum gat
einn aðili safnað skuldum upp á
mörg hundruð milljarða króna í ís-
lensku bönkunum? Raunar skín í til-
gang Jóns Ásgeirs með banka-
kaupum, þegar hann segir um
Fjárfestingarbanka atvinnulífsins
(bls. 45): „Menn sáu að ef þessi banki
lenti inni í gömlu klíkunum yrði lítið
fé að hafa til framkvæmda fyrir
aðra.“
Einar skráir af sömu stöku sam-
viskuseminni sögu eftir Kristínu
Þorsteinsdóttur. Hún hafi verið
kunnug norska lögfræðingnum Evu
Joly, á meðan báðar bjuggu í Noregi.
Þess vegna hafi hún verið boðin í
kvöldverð í norska sendiráðinu með
Evu, þegar hún kom hingað til lands
vorið 2009 í því skyni að veita lög-
regluyfirvöldum ráðgjöf um rann-
sókn efnahagsbrota. Þar hafi margir
frammámenn lögreglunnar verið
staddir, þar á meðal ríkislög-
reglustjóri og ríkissaksóknari. Um-
ræður undir borðum hafi aðallega
snúist um, hvernig koma mætti
Baugsmönnum í fangelsi. Kristín
hafi loks verið spurð um starf sitt, og
þegar hún sagðist vera í vinnu fyrir
Baug, hafi veislugestir snarlega
þagnað og hraðað sér burt (bls. 358-
359). En getur verið, að íslenskir lög-
reglumenn, sem voru að rannsaka
Baugsmálið, hafi ekki vitað, að Krist-
ín vann fyrir Baug? Og hefðu þeir
notað kvöldverðarboð hjá Norð-
mönnum til að ráða ráðum sínum?
Og hefði sendiráð erlends ríkis verið
réttur vettvangur umræðna um lög-
reglurannsókn?
Hér er augljóslega eitthvað mál-
um blandið. Annaðhvort hafa hinir
norsku stjórnarerindrekar eða ís-
lensku lögreglumennirnir farið í
samtölum langt út fyrir það, sem
eðlilegt gat talist, nema Kristínu
misminni hrapallega. Það er hins
vegar rétt, eins og Einar nefnir og
vísar um til skýrslu minnar um
bankahrunið, að norsk yfirvöld
reyndust Íslendingum illa eftir
bankahrunið. Þótt banki Glitnis í
Noregi væri traust eign, neitaði
norski seðlabankinn að veita honum
lausafjárfyrirgreiðslu, og skilastjórn
Glitnis var neydd til að selja hann
hópi norskra lífeyrissjóða fyrir brot
af eigin fé, og stórgræddu kaup-
endur á viðskiptunum. Svipað var að
segja um blómlegt verðbréfafyrir-
tæki Glitnis í Noregi.
Trúnaðarbrot?
Sumt af því, sem þeir Jón Ásgeir
og Einar segja í bókinni, virðist fela í
sér trúnaðarbrot heimildarmanna
þeirra. Einn þeirra er Ólafur R.
Grímsson forseti, sem kveður Davíð
hafa sagt honum undir fjögur augu
vorið 2004, að forsvarsmenn Baugs
ættu eftir að enda í fangelsi (bls.
237). Reglulegir fundir þeirra Ólafs
og Davíðs, forseta og forsætisráð-
herra, voru bundnir ströngum trún-
aði, og hefur Davíð aldrei sagt mér
neitt um það, sem þeim fór í milli.
Mér datt þess vegna ekki í hug að
leita til hans um þetta. Annar heim-
ildarmaður þeirra Einars er Jóhann
R. Benediktsson, sem var um skeið
sýslumaður á Keflavíkurflugvelli.
Hann segir Harald Johannessen rík-
islögreglustjóra hafa tilkynnt Davíð
að sér viðstöddum í forsætisráð-
herrabústaðnum á Þingvöllum
snemma sumars 2002, að nú ætti að
láta til skarar skríða gegn Baugi (bls.
173). Davíð hafi fyrst við og „sussað“
á Harald. Ég spurði Davíð um þetta,
og tók hann því víðs fjarri. Þetta
væri fullkominn uppspuni. Hófið á
Þingvöllum var haldið til að þakka
lögreglunni fyrir hennar þátt í að
vernda forseta Kína, sem kom við
nokkurt andóf í opinbera heimsókn
til Íslands í júní 2002. Var sam-
kvæmið fjörugt og fjölmennt og
hefði lítt hentað til launmála.
Sýslumaðurinn á Keflavíkur-
flugvelli kemur við sögu á öðrum
stað í bókinni. Segist Jóhann hafa
fengið beiðni um það frá efnahags-
brotadeild lögreglunnar, eftir að
gerð var húsleit hjá Baugi 28. ágúst
2002, að færa Jón Ásgeir, sem
væntanlegur var með flugi frá Lund-
únum daginn eftir, til yfirheyrslu.
Hafi hann neitað að verða við þeirri
beiðni, og einn „samstarfsmaður“
sinn hafi látið Jón Ásgeir vita af
fyrirætlun efnahagsbrotadeild-
arinnar (bls. 66). Eftir að Jón Ásgeir
fékk þessar upplýsingar, brá hann á
það ráð að afpanta ekki flugmiða
sinn, en leigja einkaþotu, sem lenti á
Reykjavíkurflugvelli, og þaðan hélt
hann að eigin frumkvæði í yfir-
heyrslu hjá lögreglunni. Það blasir
við, hver „samstarfsmaðurinn“ var.
En Jóhann skýrir líka frá því að sögn
Einars, að fréttamenn Sjónvarpsins
hafi haft samband við sig og beðið
leyfis til að mynda, þegar Jón Ásgeir
yrði gómaður við heimkomuna. Sé
þetta rétt, þá hefur þetta verið brot
lögreglunnar á trúnaði og mjög
ámælisvert af hennar hálfu. Hitt er
annað mál, hvort embættismanni
Píslarsaga Jóns hin síðari
» Baugsmálið átti ræt-ur að rekja til óvild-
armanna Baugsfeðga,
sem töldu hafa verið
brotið á sér.
Morgunblaðið/Eggert
Útflutningur Ólafur Ragnar Grímsson veitir Baugi Group Útflutningsverðlaun forseta Íslands.